Εκατοντάδες είναι οι προσωνυμίες που έχει δώσει ο λαός μας στην Παναγία.
Τα ονόματα αυτά σφυρηλάτησαν μέσα στο χρόνο το περίτεχνο και ακριβό διάδημα που της αφιέρωσε η ευσέβεια και η αγάπη των πιστών. Στον ελληνικό λαό η επωνυμία Παναγία έχει καθιερωθεί ως η συνηθέστερη επίκληση της Θεοτόκου Μαρίας, η οποία καθιερώθηκε από τον 3ο αιώνα ως την αγιώτατη από όλους τους αγίους.
Τα προσωνύμια της Παναγίας, πέρα από ποιητικές εκφράσεις και επικλήσεις των πιστών προς την Θεοτόκο, δηλώνουν ιδιότητες και χαρακτηρισμούς Της, τόπον προέλευσης ή ευρέσεως της θαυματουργού εικόνας, γιορτή και αλλά πολλά. Έτσι έχουμε ονόματα που δηλώνουν τόπο, φυτά ή άνθη, θαυματουργικό τρόπο φανέρωσης, τον κτήτορα ή ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα της εικόνας κ.ά.
Φυσικά και είναι αδύνατο να αναφερθούν όλες όλα τα ονόματα της Θεοτόκου μέσα σε λίγες σελίδες. Ακόμα και η απλή αναγραφή τους θα απαιτούσε πολυσέλιδο βιβλίο. Πάμε να δούμε πως προέκυψαν τα πιο περίεργα προσωνύμια που Της έχει αποδώσει ο λαός μας.
«Παναγία του Πάθους»
Προσωνυμία της Θεοτόκου, που προήλθε από τον εικονογραφικό τύπο «Η Αμόλυντος» που εικονίζεται η Θεοτόκος με λυπημένο πρόσωπο να κοιτά τον Χριστό, που τον κρατεί στο αριστερό της χέρι, ενώ στις δύο άνω γωνίες εικονίζονται εκατέρωθεν δύο άγγελοι που βαστούν τα σύμβολα του πάθους, ο ένας τον σταυρό και ο άλλος τη λόγχη και το καλάμι με τον σπόγγο.
«Παλαιοκαστρίτισσα ή Παλιοκαστρίτσα»
Λαϊκή προσωνυμία της Παναγίας πού οφείλεται στο γεγονός ότι ο ναός της βρίσκεται κτισμένος σε παλιό κάστρο. Γνωστό είναι το μοναστήρι της Παλαιοκαστρίτισσας στην Κέρκυρα. Λέγεται και Παλιοκαστρίτισσα ή Παλιοκαστρίτσα. Στη Μύκονο λέγεται Παλιοκαστρινή επειδή ο ναός της είναι χτισμένος στο παλιό Κάστρο.
«Παντάνασσα»
Λογία και ποιητική προσωνυμία της Θεοτόκου, πού δηλώνει ότι είναι η μόνη Άνασσα = βασίλισσα. Είναι γνωστό το τροπάριο των Καταβασιών της Πεντηκοστής «Χαίροις άνασσα μητροπάρθενον κλέος», δηλαδή, «χαίρε βασίλισσα ή δόξα των μητέρων και των Παρθένων». Υπάρχει και εικονογραφικός τύπος της Θεοτόκου ως «Η Παντάνασσα». Με την ονομασία αυτή υπάρχουν ναοί, όπως στον Μυστρά, μοναστήρια, όπως στη Θεσσαλονίκη, αλλά και πολλά χωριά, όπως η Παντάνασσα στο Αμάρι Κρήτης κ.λπ.
«Παραπορτιανή»
Λαϊκή ονομασία της Παναγίας στη Μύκονο, επειδή ο ναός της βρίσκεται κτισμένος πλησίον της μεγάλης Πόρτας. Παρά την πόρτα = Παραπορτιανή. Προφανώς η πόρτα αυτή να είναι κατάλοιπο της μεγάλης καστρόπορτας απ’ όπου έμπαιναν και έβγαιναν οι κάτοικοι του κάστρου. Ίσως και του παραπορτιού, της μικρής δηλ. πόρτας, που χρησιμοποιούταν σε περιόδους κινδύνου και ανάγκης για τη σωτηρία των κατοίκων του κάστρου.
«Πέτρα»
Ποιητική προσωνυμία της Παναγίας προερχομένη από τον στίχο του Ακάθιστου «χαίρε πέτρα ή ποτίσσασα τους διψώντας την ζωήν». Υπάρχουν όμως ναοί της που είναι κτισμένοι πάνω σε ογκώδεις βράχους ή σε πλευρές χαράδρας και έχουν προσλάβει την προσωνυμία αυτή η και ακόμη στην πόλη που είναι κτισμένη ο ναός της όπως ή Πέτρα της Μακεδονίας, της Βοιωτίας, της Ηπείρου, της Μυτιλήνης κ.ά. Στην περίπτωση αυτή πρόκειται για τοπωνυμική προσωνυμία της Θεοτόκου.
«Πευκοβουνογιάτρισσα»
Προσωνυμία της Θεοτόκου στην Κερατέα Αττικής, που την προσέλαβε επειδή το μοναστήρι της, αφιερωμένο στα Εισόδια της Θεοτόκου, βρίσκεται κτισμένο σε βουνό που είναι κατάφυτο από πεύκα. Είναι γνωστό ότι ο καθαρός αέρας θεραπεύει πολλές ασθένειες και η Θεοτόκος ως καθαρός πνευματικός αέρας θεραπεύει – γιατρεύει – τα σώματα και τις ψυχές των ανθρώπων.
«Πισωτοιχιώτισσα»
Λαϊκή προσωνυμία της Θεοτόκου στο Ηράκλειο Κρήτης. Προφανώς η ονομασία οφείλεται στο γεγονός ότι ο ναός της βρίσκεται κτισμένος πίσω από τμήμα παλαιού τείχους ή τοίχου.
«Πολίτισσα»
Λαϊκή Ονομασία της Αειπαρθένου στο Ηράκλειο Κρήτης, Θεοτόκος αποκαλείται. Λέγεται και Κυρά Πολίτισσα.
«Σκοινιώτισσα»
Φυτωνυμική προσωνυμία της Θεοτόκου στη Μήλο των Κυκλάδων. Προέρχεται από το θαμνώδες φυτό σκοίνος ή σχοίνος.
«Ταξιδιάρα»
Λαϊκή προσωνυμία της Θεοτόκου. Την επικαλούνται τα αγαπητά και προσφιλή πρόσωπα αυτών που πρόκειται να ταξιδέψουν. Κυρίως όμως την Ταξιδιάρα Παναγία την επικαλούνται οι οικογένειες των ναυτικών μας για να έχουν οι δικοί τους άνθρωποι που ταξιδεύουν, αλλά και όλοι οι ναυτικοί, καλά ταξίδια και γαλήνιες θάλασσες. Είναι γνωστή η φράση «Η Παναγιά μαζί σου». Η Παναγία μας πάντα συνοδοιπορεί με τους οδοιπόρους και συνταξιδεύει με τους ταξιδιώτες. Τους σκέπει και τους προστατεύει από κάθε κακό.
«Τατάρνα ή Τατάρνης ή Ταταρνώτισσα»
Προσωνυμία της Θεοτόκου στο Καρπενήσι. Βρίσκεται στην Ιερά Μονή Τατάρνας στο Καρπενήσι Ευρυτανίας. Λέγεται και Τατάρνης και Ταταρνώτισσα.
«Τζιλά»
Προσωνυμία της Θεοτόκου. Ονομάστηκε έτσι επειδή τιμωρεί όσους εργάζονται την ημέρα των γιορτών της.
«Τουρλιανή»
Λαϊκή ονομασία της Παναγίας μας, που οφείλεται στην κατασκευή του ναού της που έχει τρούλο. Από εδώ και η ονομασία της Τρουλιανή ή Τρουλωτή και με τον αναγραμματισμό πού υπέστησαν οι λέξεις Τουρλιανή και Τουρλωτή. Τουρλωτός όμως είναι ο φουσκωτός, αυτός πού έχει σφαιροειδές σχήμα, ο στρογγυλοποιημένος, ο εξογκωμένος. Ο τρούλος μιας εκκλησίας πάντα προεξέχει από τα αλλά αρχιτεκτονικά και μορφολογικά στοιχεία του ναού και γι’ αυτό είναι εντυπωσιακός. Άλλωστε υπάρχει και ο αρχιτεκτονικός τύπος ναών που λέγεται Τρουλαία Βασιλική ή Βασιλική μετά τρούλου. Δικαιολογημένα λοιπόν ο λαός μας έδωσε την προσωνυμία αυτή στην Παναγία μας που οφείλεται ότι ο ναός της είχε τρούλο ή ήταν τουρλωτός (φουσκωμένος, εξογκωμένος) για να τον διακρίνουν από άλλο ναό της Παναγίας που δεν είχε τρούλο.
«Χρυσογαλατούσα»
Λαϊκή προσωνυμία της Θεοτόκου, που δηλώνει πως η Θεοτόκος ανέθρεψε τον Ιησού Χριστό με χρυσό γάλα.
«Χρυσογαλούσα»
Λαϊκή προσωνυμία της Παναγίας, που δηλώνει ότι η Θεοτόκος γαλούχησε το Χριστό με χρυσούς τρόπους.
«Ψηλιανή»
Λαϊκή προσωνυμία της Θεοτόκου, που σημαίνει ότι και η ονομασία Υψηλή.
«Ψυχοσώστρα»
Λαϊκή προσωνυμία της Θεοτόκου, που προέρχεται από τις συχνές ικεσίες των πιστών προς Αυτήν «σώσον τας ψυχάς ημών».
Ορθώς εστί μιά κάποια γνώση καί προέλευση τών προσωνυμίων Τής Υπεραγίας Θεοτόκου, ωστόσο, εν τή εποχή ημών, κατά τήν οποίαν έχουν διαφθαρεί τά πάντα καί η κοινωνία κατήντησε έν τεράστιο καζάνι εν τώ οποίω κοχλάζει η ανηθικότης, εμπάθεια καί αμαρτία, ωθώντας πρός αλλοτρίωση ουχί μόνον τούς κακοήθεις αλλά καί αστηρίκτους αδελφούς. Ολοκληρωτικώς,η ξεπεσμένη κοινωνία έχει καταντήσει μιά τεράστια εστία μολύνσεως επιδημικής ηθικοπνευματικής νόσου απείρως καί διαμετρικά βαρυτέρας τών μολυσματικών ιών. Τά σημερινά τερατώδη, ανώμαλα καί κανιβαλα αποβράσματα,τά οποία αφειδώς εκκολάπτονται εκ τής συγχρόνου ελληνικής κοινωνίας, υποδηλώνουν τήν τραγική περαιτέρω πτώση της, ώστε εξ ελαχίστων τιμάται, δοξάζεται Η Κυρία Θεοτόκος. Εξ όλων τών τρόπων καί μέσων,σήμερον,προσπαθούν νά διαπομπεύσουν τό γυναικείον σώμα πρός εξευτελισμό καί όνειδος. Ουκ έστιν ωραιότης η γύμνωση αλλά έργον τού διαβόλου, διότι αυτός καί τά όργανά του εισίν οι προωθούντες, ενώ Ο Κύριός μου Ιησούς Χριστός υπαγορεύει εκ τών οπαδών Του τήν σεμνοπρεπή ένδυση παντού καί πάντα. Όταν ο Χριστιανός αγωνίζεται σθεναρά καί μέ συνέπεια τόν αγώνα υπέρ τής αρετής καί μετανοίας, εν εκ τών στοιχείων τά οποία παγιώνονται εν τή σκέψη του εστί η απανταχού Παρουσία Τού Θεού (Ο Οποίος βλέπει ανά πάσαν στιγμή, τά μείχια καί κατάβαθα τής υπάρξεως ημών εις βαθμό τόν οποίον ημείς παντελώς αδυνατούμε πρός τοιαύτην διερεύνηση.Επίσης μάς βλέπει καί ο φύλαξ Άγιος Άγγελος ημών καί καταγράφει λόγια καί κινήσεις. Κάποτε, κάποια αδελφή Χριστιανή, μού ανέφερε ότι μετέβησαν πρός κάποια λιτανεία εις κάποιο απομεμακρυσμένον Ιερόν Ναόν,πλησίον παραλιακής περιοχής, μέ πλήθος άλλων καί έναν αρχιερέα.Μετά τό πέρας τής λιτανείας, τού εζήτησαν ……ευλογία !!!!!! νά υπάγουν διά κολύμβηση.Εκείνος ο αρχιερεύς, αφρονέστατος ών,τούς έδωσε. Όταν μού τό εκμυστηρεύθη η αδελφή,τής απήντησα ότι ήτο οξύμωρον καί αντικρουόμενον μέ τό Θέλημα Τού Θεού. Ο Απ.Παύλος παραγγέλλει ::: «νά λατρεύομεν Τόν Θεόν μετά ΑΙΔΟΥΣ καί ΕΥΛΑΒΕΙΑΣ»(Εβρ.ΙΒ’28), πολύ υψηλά γράμματα βέβαια διά τούς σημερινούς έκφυλους,διεστραμμένους,ανήθικους, καί διεφθαρμένους ελληνόφωνας. Η αφελής λοιπόν αδελφή μού λέγει ::: «μά εφ’όσον πήραμε …..ευλογία!!!!! απ’τόν (δυστυχώς αδέσποτον) δεσπότη». Εάν κάποιο θέμα εστί ανίερο καί αντίκειται τού Θείου Θελήματος, ουδείς δύναται νά τό παρακάμψη καί νά επικαλείται μιά ψευδοοικονομία καί άνομον συγκατάβαση, διότι θά υποστεί καί εκείνος καί όσοι υπακούουν εις άνομη ψευδοευλογία, τά επίχειρα τής άναρχης ανυπακοής. Διά τούτο,όσο ποτέ άλλοτε,επείγει, εν τή εποχή ημών εν τή οποία τά πάντα έχουν διαβρωθεί, νά γνωρίζομεν εις βάθος τό Θείο Θέλημα ώστε νά μήν παρασυρόμεθα εκ τών σειρήνων τής εποχής αλλά νά είμεθα εδραιωμένοι καί άκαμπτοι εις θέματα Ορθοδόξου Πίστεως. Ως εκ τούτου ο Θείος Παύλος υπαγορεύει νά πράττομεν τό Θέλημα Τού Θεού «τό Ευάρεστον, Αγαθόν καί Τέλειον» (βαθυτάτου εννοίας λέξεις, δέν τάς αναλύω επί τού παρόντος) (Ρωμ.ΙΒ’2, Φιλιπ.Δ’18, Κολας.Α’9-29, Αόρ.Πόλ.39-41, Αββά Δωρόθεο 337-341!