Σκέψεις για τα πενήντα χρόνια από την εισβολή στην Κύπρο

η ψείρα τρώει τα φυτά, η σκουριά το σίδερο, αλλά η ψευτιά την ψυχή. Άντον Τσέχωφ

1. Θυμάμαι μικρός να διαβάζω για τους ήρωες της Ε.Ο.Κ.Α. Θυμάμαι μια περίεργη εντύπωση που σχημάτισα για εκείνους. Δεν μπορούσα ποτέ να υπολογίσω την ηλικία τους όταν έβλεπα τις φωτογραφίες. Ήξερα ότι όλοι ήταν πολύ νέοι. Κάποιοι αμούστακοι. Δεν μπορούσα όμως να υπολογίσω την ηλικία τους. Έμοιαζαν πολύ ώριμοι μα και τόσο γεμάτοι ζωή. Έμοιαζαν όλοι λες και βγήκαν μέσα από κάποια βυζαντινή εικόνα που, κατά το συνήθειο των αγιογράφων, «χαλάνε» τις φυσικές αναλογίες καταφέρνοντας έτσι να αποτυπωθεί ένα υπερβατικό πρότυπο. Το ίδιο ισχύει και τώρα. Ούτε τώρα μπορώ να υπολογίσω σωστά. Παρότι ξέρω. Έχω ωστόσο πάντα την αίσθηση ότι είναι μεγαλύτεροι από εμένα. Ενώ πια εγώ ηλικιακά τους ξεπέρασα σχεδόν όλους. Είναι ένα συναίσθημα που με γεμίζει με παρηγοριά. Μου διαβεβαιώνει ότι μια ελάχιστη παιδικότητα κατοικεί ακόμα μέσα μου. Παρά τα μπάζα που μάζεψα μέσα στα χρόνια.

2. Σήμερα, έπειτα από τέσσερεις δεκαετίες ζωής, γνωρίζω ότι η ηρωική ψυχή δεν έχει ηλικία. Και το σαρκίο που περιβάλλει μια ηρωική ψυχή εκπέμπει την αθανασία της. Η αθανασία είναι σύμφυτη της νεότητας. Το ίδιο και το ηρωικώς ζην. Το ίδιο και το θνήσκειν υπέρ πίστεως εις τον βωμό των ιδανικών. Η λάμψη των παιδιών εκείνων δεν μπορεί να σβήσει γιατί ποτίστηκε από την πηγή της Δημιουργίας. Δεν μπορεί να σβήσει ούτε όταν εμείς οι σημερινοί αποδεικνυόμαστε κατώτεροι των περιστάσεων.

3. Ήταν Δεκέμβριος του 1977 όταν ο κορυφαίος στοχαστής Χρήστος Μαλεβίτσης, στα πλαίσια του Συμποσίου «Ο νέος στη σύγχρονη κοινωνία», που πραγματοποιήθηκε στην αιμάσσουσα τότε Λευκωσία, είπε μεταξύ πολλών άλλων τα εξής:

Η δημιουργία και η καταστροφή εντάσσονται στη διαλεκτική όχι μόνο της φύσεως, αλλά και της ιστορίας. Στην ιστορία υπάρχουν έθνη που καθώς προχωρούν απλώνουν φως· και υπάρχουν έθνη που καθώς προχωρούν απλώνουν σκότος. […] Στο αρχαίο νησί του φωτός έθεσε βαρύ το πέλμα του ο ασιανός βάρβαρος. Καταμεσίς του 20ου αιώνα. Και κάτω από την ένοχη σιωπή μιας ανθρωπότητας που δεν εξαναστήθηκε, και δεν έσπευσε στον τόπο τούτο που οδυνάται, όπως έσπευσε κάποτε – έστω συμβολικώς – προς το Μεσολόγγι. […] αυτός ο μικρός τόπος λοιπόν εγέρθηκε αιφνίδια σε κριτή του πολιτισμού της εποχής μας.

4. Αιμάσσουσα τότε η Λευκωσία, αιμάσσουσα και τώρα. Η Πληγή ίδια. Ξεμάτωσε ο τόπος τόσα χρόνια. Τίποτα δεν έμεινε από το όνειρο για το οποίο έκανε λόγο ο Σεφέρης κατά τα έτη της αγγλοκρατίας. Η Πέτρα του Ρωμιού δεν σημαίνει τίποτε πια. Εκείνο το μικρό ξωκλήσι που πήγαιναν οι χωρικοί ανήμερα του Αγίου για να λειτουργήσουν γέμισε κάπαρη και αγριόχορτα. Άλλοι έφυγαν, άλλοι χάθηκαν, άλλοι έσκυψαν, άλλοι σώπασαν, άλλοι έφριξαν. Αυτός ο κόσμος δεν είναι δικός μας! Τον κούρσεψε η σαρωτική λαίλαπα της προδοσίας που έμεινε ανείπωτη και ατιμώρητη. Τον ξέσκισαν τα νέα παραλιακά μέτωπα της Λεμεσού και η προέλαση των σιδηρόφρακτων μεραρχιών των ιδιωτικών συμφερόντων.

5. Ασφαλώς και δεν ήταν πάντοτε έτσι τα πράγματα. Ο Μαλεβίτσης «οίδε» στη μεγαλόνησο τα δύο άκρα της ψυχής του Έλληνα. Από τη μια ήταν η δεκαετία του 1950. Το γιγάντωμα του ανθρώπινου αναστήματος. Ήταν η δεκαετία του έπους. Από την άλλη ήταν η δεκαετία του 1970. Ο ξεπεσμός και η ντροπή του ανθρώπου που δεν μπορεί να διαχειριστεί τη δύναμή του. Πρόκειται για τα έτη της μεγάλης προδοσίας. Αναφέρομαι ασφαλώς στα γεγονότα του πραξικοπήματος και της τουρκικής εισβολής. Των οποίων τις συνέπειες υφιστάμεθα μέχρι και σήμερα. Ο Σαράντος Καργάκος έγραφε πολύ συχνά και έλεγε συχνότερα, ότι το γένος των Ελλήνων έχει τη δύναμη να βγάζει Λεωνίδες και Κολοκοτρώνηδες αλλά ταυτόχρονα έχει τη δύναμη να βγάζει και Εφιάλτες και Νενέκους. Είμαστε γένος ηρώων. Είμαστε γένος προδοτών. Πού άραγε γέρνει σήμερα το ζύγι;

6. Ο Μαλεβίτσης, σύμφωνα με αυτές τις δύο ακραίες εκφάνσεις του ελληνικού γίγνεσθαι, θα γράψει ότι ο Έλληνας που επισκέπτεται την Κύπρο, επισκέπτεται το όριο και το πάθος της εθνότητάς του. Στο βιβλίο του ο «Έγκοπος Λόγος» αναφέρει ότι η Κύπρος εγείρεται σε σταυρικό σημείο του κόσμου μας, μαρτύριο και μαρτυρία της ηθικής εξαχρείωσης της οικουμένης. Η Κύπρος ήταν η ιδέα ενός τόπου. Τώρα έγινε ο τόπος μιας ιδέας: της διάσωσης του πολιτισμού από τον βαρβαρισμό. Κατέστη η Κύπρος, το Μεσολόγγι της Ανατολής.

7. Στα «Μήλα των Εσπερίδων» τα αλάθητά του αισθητήρια θα επισημάνουν ότι παρά τα θλιβερά γεγονότα της Κύπρου, το έθνος δεν συνεταράχθη διόλου εσωτερικά, ούτε και μπόρεσε να αρθρώσει έναν νέο λόγο/σκοπό συλλογικής ύπαρξης προκειμένου να αντιμετωπίσει τις σύγχρονες απειλές του. Αυτό, κατά τον Μαλεβίτση, οφείλεται σε πολλά αίτια. Κυρίως όμως λόγω της ανεξήγητης απολυτοποίησης της πρόσκαιρης και ψευδούς ασφάλειας των ολίγων δεκαετιών που διανύουμε. Αυτή η απολυτοποίηση μας έριξε μέσα σε μια συλλογική λησμονιά. Είναι επομένως η μαρτυρία και το μαρτύριο της Κύπρου ένα σημαντικό τεκμήριο της υπαρξιακής παρακμής του Έλληνα κατά τη σύγχρονη εποχή. Έτσι, το νησί μετατρέπεται για τον στοχαστή σε σύμβολο. Σε σύμβολο που προειδοποιεί για την κρίσιμη ώρα του ελληνισμού. Τονίζει ότι αν οι ιστορικές καταστροφές δεν είναι ικανές να μεταποιήσουν τις συνειδήσεις, τότε η ολοκληρωτική καταστροφή είναι επικείμενη.

8. Ίσως να είμαστε οι πρώτοι Έλληνες κάτοικοι της Κύπρου χωρίς στιβαρή συλλογική συνείδηση. Βαρύ πλήγμα αυτό να το συνειδητοποιείς. Αβάσταχτο να γνωρίζεις ότι λέγεται για εσένα και για εμένα. Πληγή χαίνουσα. Κατά πως φαίνεται, είμαστε ανίκανοι να ομονοήσουμε και να συγκλίνουμε για ο,τιδήποτε προϋποθέτει ομαδικότητα. Μας αλλοτρίωσε το σαράκι της ατομικότητας και τα διαγράψαμε όλα ελαφρά τη καρδία. Γίναμε άνθρωποι χωρίς βάθος ύπαρξης, χωρίς κανένα ίχνος υποψίας για την κατάντια μας. Και ποια είναι η σκευή που θα παραδώσουμε; Με τί υλικά θα πλάσουν το αύριο τα άπλαστα ακόμα παιδιά μας; Οι πλείστοι μας γίναμε άπληστοι. Ιθαγενείς σε ένα περιβάλλον θνησιγενές. Και αφού δεν μπορούμε ή δεν θέλουμε να το παραδεχτούμε είμαστε εντελώς απαράδεκτοι. Ενώ, αν αισθανόμασταν ακόμα τον ποταμό των αιώνων να δροσίζει τις ρίζες μας, αν αποζητούσαμε τη θεία μεσιτεία για ν’ αναστήσουμε το θαύμα μέσα από το πηγάδι των σπλάχνων μας, θα ξέραμε τη θέση μας στον ήλιο και θα γέρναμε γαληνεμένοι και συνειδητοποιημένοι μέσα στο κρεβάτι της νοσταλγίας.

9. Μα η εποχή της νεότητας παρήλθε και για εμάς. Αν έμεινε κάτι από το τότε, ας ψάξουμε να το βρούμε και να το εξακριβώσουμε. Να το δείξουμε παντού σαν παράσημο και να το αναδείξουμε. Αφού κατάφερε να επιβιώσει μέσα στον ορυμαγδό του πρώτου τετάρτου του 21ου αιώνα, αξίζει να παραμείνει σαν φάρος ζωντανός και για τους επόμενους.

10. «Αυτός ο κόσμος δεν είναι δικός μας, είναι του Ομήρου», έγραψε ο λυρικός Σεφέρης αναφερόμενος στην Κύπρο. Πρόκειται για τον μέγα στίχο που ανακινεί τις συνειδήσεις. Τούτος ο τόπος είναι του Ομήρου. Είναι ένας τόπος που υπάρχει μεταξύ του μύθου και της Ιστορίας, μεταξύ του χειροπιαστού και του ανεξιχνίαστου. Η Κύπρος φαντάζει για τις ευαίσθητες προσλαμβάνουσες του ποιητή ως ένα μυστικό πέρασμα στον κόσμο που δεν τον αγγίζει η φθορά του χρόνου. Η Κύπρος είναι ένας τόπος παράξενος, μυστηριώδης και ανυπότακτος επειδή ανήκει στον κόσμο των Ιδεών. Ο ποιητής ένιωθε ότι στην Κύπρο βρήκε τον ατόφιο ελληνισμό που αναζητούσε. «Παράξενο», θα πει κάπου αλλού, «το βλέπω εδώ το φως του ήλιου». Το καθοριστικό στοιχείο του φωτός ο Σεφέρης το βρήκε μόνο στην Κύπρο, στον χώρο όπου το θαύμα λειτουργούσε ακόμη. Στην εποχή του μεγάλου νομπελίστα, το θαύμα λειτουργούσε. Στην εποχή των σκυμμένων συνειδήσεων, το θαύμα έπαψε.

11. Έχουν όμως αληθινό περιεχόμενο όλα αυτά τα στρεβλά και δυσερμήνευτα; Υπάρχει χώρος και χρόνος ώστε να γίνει η περιπόθητη ανακαίνιση; Υπάρχει νόημα ή θέληση για ανακαίνιση όταν πια οι καιροί μας θέλουν καταναλωτές, δούλους, οπαδούς, υπηρέτες, μισθοφόρους, μηδίζοντες; Υπάρχει νόημα να συζητάμε για τον σταματημό αυτού του ξέφρενου ρυθμού της αλλοτρίωσης όταν όλα γύρω μας δεν υπακούουν σε κανένα όριο; Μεγάλη κουβέντα τα όρια… θέλει θάρρος να τα υπερβείς αλλά ίσως ακόμα περισσότερο για να τα βάλεις.

12. Σημαντικοί φιλόσοφοι όπως ο Kant και ο Cobden διακατέχονταν από βαθιά καχυποψία απέναντι στις αλλαγές που γίνονταν σε αστραπιαία χρονικά διαστήματα. Αντίθετα, ήταν πολύ δεκτικοί στην έννοια της σταδιακής αλλαγής μέσω της εξελικτικής διαδικασίας. Αν και αναφέρονταν στις υποθέσεις του Κράτους, η αρχή μπορεί να περιγράψει και την ατομική εξέλιξη: το άριστο είναι οι εσωτερικές αλλαγές (ή μεταρρυθμίσεις) να επέλθουν σταδιακά δια της εκπαίδευσης και όχι ξαφνικά δια της βίας. Διότι μόνο τότε η βελτίωση θα αντέξει στον χρόνο.

13. Εγώ γνωρίζω εξ ιδίων παθημάτων αλλά και από τα διαβάσματα μου ότι ο αργαλειός της ζωής του κάθε ανθρώπου υφαίνει ένα ρούχο του οποίου οι κλωστές κρύβουν μέσα τους μια αδυσώπητη προοπτική. Μια ημέρα θα ξημερώσει και θα φέρει μαζί της ένα φρικτό γεγονός, μια μεγάλη αποκοτιά, μια ακατανίκητη ήττα, ένα κτηνώδες τετελεσμένο που θα κάνει το ρούχο της ζωής ανυπόφορο να το φοράς. Όπως έγινε με το ρούχο που έδωσε ο παμπόνηρος Κένταυρος Νέσσος στον Ηρακλή. Και τότε η μοναδική συντροφιά του ανθρώπου είναι οι πνευματικές του αποσκευές που κατάφερε να μαζέψει ίσαμε εκείνη την ώρα. Για να μπορέσει κάποτε ο άνθρωπος να βγάλει το ρούχο που του καίει τις σάρκες. Για να μπορέσει να μεταποιήσει τον εσωτερικό του κόσμο. Για να μπορέσει να συγκρατήσει τις ρωγμές που δημιουργήθηκαν ώστε να μην σκίσουν απ’ άκρη σ’ άκρη την προσωπικότητα του.

14. Φέτος κλείνουν πενήντα χρόνια από την τουρκική εισβολή του 1974. Κύριε, βοήθησέ μας να θυμηθούμε πως πράγματι έγινε τούτο το φονικό. Έχουμε δρέψει τόσες πολλές συμφορές. Δεν δικαιολογείται η τόση μας ραθυμία. Είναι ακατανόητη η τόση μας αναλγησία. Αφού οι ιστορικές μας καταστροφές δεν έγιναν ικανές να μεταποιήσουν τις συνειδήσεις μας, αφού δεν μπορούμε να γίνουμε κάτι καλύτερο από αυτό που είμαστε, αφού δεν λέμε να καταλάβουμε ότι μείναμε μόνοι, κατάμονοι και λίγοι (ποσοτικά και ποιοτικά) μέσα στην πιο «απαιτητική» γειτονιά της Υφηλίου, το φως που λέγαμε προηγουμένως, έσβησε ήδη.

15. Κάθε τόσο στην ανθρώπινη Ιστορία συνταρακτικά γεγονότα προκαλούν ηθικές, αξιακές αλλά και ιδεολογικές αναταράξεις και αναπροσαρμογές. Αυτά τα γεγονότα επιφέρουν κοσμοϊστορικές αλλαγές στον τρόπο που οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται την παρουσία τους. Επανακαθορίζονται οι επιδιώξεις και τα όρια της αντοχής τους. Θέτονται έτσι τα νέα σταθμά της φέρουσας ικανότητάς τους ως προς την επιβίωση της ιδιοπροσωπίας τους.

16. Πιστεύω πως αυτό θα συμβεί και επί των ημερών μας. Δηλαδή εμείς ή τα παιδιά μας θα το ζήσουμε/ζήσουν. Το «έδαφος» είναι καλλιεργημένο εδώ και καιρό. Θα δούμε την αλλαγή να συντελείται έμπροσθεν των οφθαλμών μας, χωρίς να μπορούμε να κάνουμε κάτι για να την σταματήσουμε. Θεωρώ πως όλα τα ενδεχόμενα είναι ανοιχτά. «All stakes are on!» κατά τη ρήση των Αμερικανών. Πολύ πιθανόν λοιπόν ο Έλληνας της Κύπρου (αλλά και ο εν Ελλάδι Έλληνας) μέσα στις επόμενες λίγες δεκαετίες να αλλάξει θρησκεία, να αλλάξει γλώσσα, μπορεί ακόμα και να πάψει να υπάρχει. Η ώρα όμως είναι περασμένη. Ήδη έπρεπε να είχαμε «δει» το μέλλον. Έπρεπε να είχαμε λάβει τις αποφάσεις μας. Σαν άνθρωποι εν κοινωνία και εν αγωνία. Σαν ενιαίο σύνολο. Χωρίς υπεκφυγές. Χωρίς στρεψοδικίες. Επί τον τύπον των ήλων.

17. Κατά το παρελθόν, πολλές φορές λειτουργήσαμε ως κυματοθραύστες της βαρβαρότητας. Ήμασταν μια γόνιμη δύναμη. Και μπορέσαμε με τη δύναμη του πολιτισμού μας να επιβιώσουμε. Η βαρβαρότητα που βλέπω όμως πλέον γύρω μου και που προέρχεται από εμάς τους ίδιους, με αφοπλίζει. Μου παγώνει τη σκέψη και με γεμίζει απαισιοδοξία.

18. Στην εποχή μας επικρατεί διάχυτη η αίσθηση ότι υπάρχει πολλή συσσωρευμένη σοφία. Δεν αντιλέγω. Η επικράτηση των θετικών επιστημών κατά τους τελευταίους αιώνες παγίωσε στη συνείδησή μας μια αίσθηση ανθρώπινης παντογνωσίας και παντοδυναμίας. Όσο κι αν φαίνεται να ισχύει αυτή η θέση για τον κόσμο της ύλης, άλλο τόσο δεν ισχύει για τον κόσμο του Πνεύματος. Η σοφία που σώρευσε η ανθρωπότητα προκαλεί στον κόσμο του Πνεύματος πολλά κωλύματα, αντιφάσεις και αδιέξοδα. Η διαχρονική λύση σε αυτή τη δύσκολη κατάσταση είναι οι νέοι. Η συναναστροφή με τους νέους – αν προσεγγίσουμε το θέμα φιλοσοφικά – σε φέρνει πλησίον του απείρου. Γιατί μπορεί οι νέοι να είναι άπειροι λόγω έλλειψης παραστάσεων, έχουν όμως μια στενή συγγένεια με το άπειρο καθώς έχουν ακόμα τον πνευματικό τους ορίζοντα ακαθόριστο. Ο νέος ψηλαφίζει το άπειρο της συνείδησής του μέσω των μύθων της παιδικής ηλικίας, βιώνοντας έτσι το θαύμα της υπάρξεως. Δεν γνωρίζει ότι σύντομα πρέπει να τα απεκδυθεί όλα αυτά και να φορέσει τον μανδύα του ανθρώπου της εποχής του. Δεν αντιλαμβάνεται ότι πρέπει να προσαρμοστεί στα «σχήματα» που καθορίζουν τα τρέχοντα ήθη και οι ήδη υφιστάμενες, παγιωμένες δομές.

19. Το βιβλίο της ζωής των νέων είναι γεμάτο λευκές σελίδες. Επειδή δε τους λείπουν οι εμπειρίες, εύκολα εντυπωσιάζονται. Εύκολα «κολλάνε» σε καλές ή σε κακές συνήθειες. Πόσο εύκολα μπορείς να «χαλάσεις» τους νέους με αναξιότητες! Το μεγάλο στοίχημα είναι να μπορέσει ο νέος να προσαρμοστεί στην εποχή του διατηρώντας λίγη από την ευλογία της παιδικής του μυθικότητας προκειμένου να μπορέσει να γίνει ο «αιώνιος άνθρωπος». Διότι οι αλληλοπεριχωρήσεις των βιωμάτων και των ενθυμήσεων του θα διαμορφώσουν το πνευματικό και ψυχολογικό υπόβαθρο της γενεάς που θα μας διαδεχθεί. Και με το να προσαρμοστεί ο νέος, δεν εννοούμε βέβαια να πάει απαραιτήτως με το «ρεύμα της εποχής», μια φράση που έχει μαζέψει πολλή αρνητική σημασία. Όταν πηγαίνεις με το «ρεύμα της εποχής» δεν είσαι ο άνθρωπος της εποχής σου. Αντίθετα, είσαι ο μαζάνθρωπος της κάθε εποχής. Είσαι εκείνος που δεν έχει πνευματικές αντιστάσεις. Είσαι εκείνος που δεν ξέρει την έννοια του έντιμου συμβιβασμού καθώς δεν βλέπει τον εαυτό του ως κομμάτι ενός συνόλου που μάχεται να ορίσει τους όρους της εποχής του. Είσαι εκείνος που σου πουλάνε φούμαρα για μεταξωτές κορδέλες κι εσύ αγοράζεις αβέρτα με το κιλό. Ένας τέτοιος ανθρωπολογικός «τύπος» επενδύει και καταθέτει πίστη μόνο στην ατομικότητα. Η συλλογικότητα του είναι ξένη. Για τούτο τον λόγο μου φαίνεται ότι οι λεγόμενοι «άνθρωποι της εποχής» είναι και οι πλέον αμοραλιστές. Αυτοί που εμφανίζουν μια λυσσαλέα αντίσταση για οτιδήποτε κρίνεται επικίνδυνο και αντικομφορμιστικό, σύμφωνα πάντα με τα ιδιοτελή τους συμφέροντα ή σύμφωνα με τις νόρμες που άκριτα υιοθετούν. Ειδικά απέναντι σε όσα απαιτείται να αρθρωθεί λόγος που ξεφεύγει από την (αν)ηθική πεπατημένη, η αντιπαράθεση φτάνει μέχρις εσχάτων. Αντίθετα, ο άνθρωπος της εποχής του είναι πάντα εκείνος που υποφέρει από την εποχή του. Αυτός που συνειδητά αναγνωρίζει ότι κάτι του φταίει και που θέλει να το αλλάξει για έναν νέο ορίζοντα.

20. Εκεί ακριβώς πρέπει να συνδράμουμε εμείς οι «μεγάλοι». Στην μετάβαση του νέου μέσα από αυτό το θολό και γεμάτο παγίδες τοπίο της εποχής μας, προς έναν πνευματικό ορίζοντα με ξάστερα ιδανικά και με κατασταλαγμένες συλλογικές επιδιώξεις. Ένας μεγάλος όμως που καμώνεται ότι θέλει να είναι κοντά στους νέους και που προσπαθεί να τους πείσει ότι θέλει να τους καλλιεργήσει πνευματικά και να τους καθοδηγήσει πολιτικά, συχνά οφείλει να απομακρύνεται από αυτούς προκειμένου να καλλιεργήσει εκ νέου και το δικό του πνεύμα. Διότι ενήλικας – πόσο μάλλον ένας που θέλει να λέγεται και παιδαγωγός – χωρίς ανανεωμένα πνευματικά εφόδια που θα ανακαινίζουν τα ήδη υπάρχοντα, είναι ένας άνθρωπος που μπορεί να εκτρέψει τον νέο και να του αλλοτριώσει τον άγουρο πνευματικό ορίζοντα.

21. Υπάρχουν όμως αυτά σήμερα; Μπορούμε σήμερα, πενήντα χρόνια μετά την εισβολή, να μιλήσουμε για ξάστερα ιδανικά και για κατασταλαγμένες συλλογικές επιδιώξεις; Στη χώρα μας πια δεν έχουμε τον πολιτισμό που μας κληροδότησαν οι πρόγονοί μας. Τον απωλέσαμε. Τον πετάξαμε. Τον σνομπάραμε. Τον θάψαμε. Το έλλειμα ετούτο σε πολιτισμό, είναι ορατό σήμερα σχεδόν σε κάθε έκφανση του βίου μας και επικυρώνεται μέσα από τις κραυγαλέες αντιφάσεις που παρατηρούνται. Οι αντιφάσεις γεννούν πολλά κακά. Μνησικακία, μισαλλοδοξία, εγωισμοί, εθελοτυφλία, ασυδοσία, ελιτισμός και προπάντων φιλαργυρία. Πλέον όλα είναι αλληλένδετα με το χρήμα: «Ούτος είναι ο Θεός». Για την κατάσταση αυτή του πνευματικού επιπέδου της χώρας μας δεν ευθύνονται ασφαλώς οι νέοι. Αυτοί όμως θα υποστούν τις συνέπειες. Και μαζί με αυτούς, η γλυκιά Πατρίς. Υπό αυτές τις σκιώδεις συνθήκες, οι νέοι σήμερα διατρέχουν έναν θανάσιμο κίνδυνο. Πρόκειται να υποστούν το χειρότερο κακό. Κινδυνεύουν να προδώσουν άθελά τους την ελάχιστη μυθικότητα που τους έχει απομείνει και που τους συνδέει με εκείνο το άπειρο κύτταρο της Δημιουργίας. Την έχουμε ανάγκη αυτή τη μυθικότητα.