Ο φιλόσοφος και ειδικός στη νευροεπιστήμη Marcello Jenka προειδοποιεί: η ανθρωπότητα έχει περάσει σε μια νέα εποχή, όπου η πληροφορία από τον εγκέφαλο είναι το κλειδί για την κυριαρχία, και η συνείδηση αποτελεί το τελευταίο σύνορο επιρροής.
Την πρόβλεψη αυτή εξέφρασε στο KUM! Festival στην Πεσκάρα, της Ιταλίας, από τις 17 έως τις 19 Οκτωβρίου, που επικεντρώθηκε σε αυτό ακριβώς το θέμα — την ισορροπία μεταξύ της μηχανικής νοημοσύνης και της ανθρώπινης.
Η ένατη διοργάνωση, με το σύνθημα “Health. Be vigilant” (Υγεία. Μείνε σε εγρήγορση), καλύπτει ζητήματα από τη φιλοσοφία έως την πολιτική, με τη συμμετοχή του ψυχαναλυτή Massimo Recalcati και του στοχαστή Federico Leoni ως συντονιστών.
Πρόκειται για μια πλατφόρμα παύσης και αναστοχασμού μέσα στη δίνη της τεχνολογίας.
Η προειδοποίηση του Jenka
Μεταξύ των ομιλητών, ο Marcello Jenka —καθηγητής ηθικής της τεχνητής νοημοσύνης και της νευροεπιστήμης, καθώς και αναπληρωτής διευθυντής του Κέντρου Ιστορίας της Ιατρικής στο Technical University of Munich— εξήγησε γιατί πρέπει να προστατεύσουμε τόσο τους αλγόριθμους όσο και τους ίδιους μας τους νευρώνες.
Στην εποχή των “σκεπτόμενων” συστημάτων, ο Jenka βλέπει δύο άκρα: από τη μία, όσους αποδίδουν πραγματική νοημοσύνη στις μηχανές ύστερα από συνομιλία μαζί τους· από την άλλη, τους ακαδημαϊκούς που τις χαρακτηρίζουν “τυχαίους παπαγάλους” που απλώς αναπαράγουν δεδομένα χωρίς κατανόηση.
Ο ίδιος, βασισμένος στη νευροεπιστήμη, παραμένει σκεπτικιστής απέναντι σε αυτές τις ακραίες απόψεις: δεν υπάρχουν αξιόπιστα τεστ για την αναγνώριση μηχανικής συνείδησης, αλλά ούτε η απλή ταύτιση των γενετικών μοντέλων με “επεξεργασία δεδομένων” αποδίδει την πλήρη εικόνα.
Το μυστήριο της σκέψης
Κατά τον Jenka, ο ορισμός του “σκεπτόμενου όντος” παραμένει μυστήριο ακόμα και για τη βιολογία.
Χρειάζεται προσέγγιση χωρίς δογματισμό: οι μηχανές είναι μακριά από την πραγματική σκέψη, αλλά και η αντιμετώπισή τους ως απλούς υπολογιστές είναι περιοριστική.
Οι ακραίες αντιπαραθέσεις, λέει, δεν οδηγούν πουθενά.
Ο Jenka υποστηρίζει ότι η κατανόηση του νου δεν είναι μυστικισμός αλλά επιστήμη: κάθε νοητική δραστηριότητα αφήνει νευρωνικό αποτύπωμα — όπως η ομιλία ή η μνήμη.
Επομένως, οι συσχετισμοί της συνείδησης μπορούν να αναπαραχθούν και σε πυρίτιο.
Μέσα στα επόμενα χρόνια, προβλέπει ότι οι μηχανές θα αποκτήσουν μια μορφή “συνειδητότητας”, όχι όμως ανθρώπινη.
Η εξέλιξη της τεχνητής νοημοσύνης δεν υπόκειται στη φυσική επιλογή ούτε στις πιέσεις του περιβάλλοντος — άρα θα ακολουθήσει δική της πορεία.
Το “χρυσάφι” του εγκεφάλου
Βιώνουμε μια μοναδική ιστορική στιγμή, σημειώνει ο Jenka: για πρώτη φορά, η άμεση ανάγνωση και παρέμβαση στον εγκέφαλο μέσω νευροδιεπαφών είναι δυνατή — από την ιατρική έως την καθημερινότητα.
Εταιρείες όπως η Neuralink του Elon Musk, αλλά και κολοσσοί όπως η Google και η Apple, επενδύουν δισεκατομμύρια, αντιλαμβανόμενοι ότι τα δεδομένα του εγκεφάλου είναι το νέο χρυσάφι.
Παλαιότερα, οι προτιμήσεις καταγράφονταν έμμεσα — μέσω “κλικ” ή “likes”.
Τώρα, όμως, το μυαλό είναι η ίδια η πηγή.
Παράδειγμα: η Apple έχει καταθέσει πατέντα για τεχνολογία EEG που ανιχνεύει συναισθήματα — από χαλάρωση έως συγκέντρωση.
Παράλληλα, αναπτύσσεται και η στρατιωτική χρήση: ενίσχυση στρατιωτών, καταστολή φόβου στο πεδίο μάχης.
Ο Jenka προειδοποιεί: το σενάριο είναι πολυεπίπεδο και το κρίσιμο ερώτημα είναι πώς θα προστατευθεί η ιδιωτικότητα της σκέψης, όταν ο εγκέφαλος πάψει να είναι “φρούριο”.
Οργανισμοί όπως ο ΟΟΣΑ, ο ΟΗΕ και η UNESCO ήδη προτείνουν πλαίσια προστασίας — από ηθικούς κώδικες έως νέες διεθνείς συμβάσεις.
Τα “Νευρωνικά Δικαιώματα”
Για να αποφευχθεί η μετατροπή των νευροτεχνολογιών σε εργαλεία ελέγχου, ο Jenka υπογραμμίζει την ανάγκη για ολιστικά μέτρα.
Η βάση, λέει, είναι τα ανθρώπινα δικαιώματα, τα οποία πρέπει να επεκταθούν στα “νευρωνικά δικαιώματα” — ήδη ενταγμένα στη νομοθεσία χωρών όπως η Χιλή, η Βραζιλία και η Γαλλία.
Οι κατευθυντήριες γραμμές της UNESCO δίνουν έμφαση στην ηθική χρήση των δεδομένων.
Όμως, χωρίς ενημερωμένες κοινωνίες, όλα αυτά μένουν κενά γράμματα: «Το 99,9% των ανθρώπων είναι παθητικά “ορυχεία δεδομένων” μέσα στη φεουδαρχία της τεχνολογίας», λέει χαρακτηριστικά.
Η λύση;
Ψηφιακή παιδεία για μια “τεχνο-δημοκρατία”, όπου η καινοτομία δεν θα είναι προνόμιο των ελίτ.
Το τέλος της ιδιωτικής σκέψης;
Ο κίνδυνος αλλοτρίωσης της συνείδησης είναι υπαρκτός, προειδοποιεί ο Jenka: ήδη παραδώσαμε τη γεωτοποθέτηση στα smartphones και το γονιδίωμά μας στους αναλυτές DNA.
«Η χαρτογράφηση του εγκεφάλου είναι απλώς η κορυφή του παγόβουνου.
Οι σκέψεις είναι η ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης.
Αν αρχίσουν να “σαρώνονται” απ’ έξω — τι απομένει από το “εγώ”;
Ο νους είναι η τελευταία μας ελευθερία.
Χωρίς αυτήν, όλες οι άλλες καταρρέουν».
Στο υποθετικό του μανιφέστο, ο Jenka θα όριζε τέσσερις θεμελιώδεις αρχές:
Ελευθερία της γνώσης ως απόλυτο δικαίωμα.
Πνευματική ιδιωτικότητα — κανείς δεν πρέπει να γνωρίζει τις σκέψεις μας πριν εκφραστούν.
Προστασία από ψυχικό τραυματισμό, όπως επιθέσεις χάκερ σε εμφυτεύματα.
Διατήρηση της προσωπικότητας, ώστε οι νευρικοί διεγέρτες να μην αλλοιώνουν την ταυτότητά μας — από τις μουσικές μας προτιμήσεις έως τις πεποιθήσεις μας.
Ο Jenka δεν είναι καταστροφολόγος, αλλά ρεαλιστής: «Ο απαισιόδοξος βλέπει τον κίνδυνο, ο ρεαλιστής ψάχνει τα φρένα».
Η ιστορία, τονίζει, δείχνει ότι οι τεχνολογικές μεταμορφώσεις μπορούν να ανατραπούν μέσα από την πολιτική.
Όπως η δεύτερη βιομηχανική επανάσταση έφερε τα δικαιώματα των εργατών, έτσι και τώρα, η νευροτεχνολογία μπορεί να φέρει ελπίδα — για να ξαναμιλήσουν οι βουβοί, να ξαναπερπατήσουν οι παράλυτοι.
Το ζητούμενο, όπως λέει, είναι κανάλια για το καλό και φραγμοί στην κατάχρηση.
