Το Βατικανό έχει περιουσία ύψους δισεκατομμυρίων ευρώ, η «τρύπα» στον προϋπολογισμό του όμως μεγαλώνει χρόνο με το χρόνο. Ο διάδοχος του Πάπα Φραγκίσκου Λέων ΙΔ κληροδοτεί εκτός των άλλων τα αδυσώπητα μαθηματικά της διακυβέρνησης μιας χώρας με τεράστια οικονομική δυσπραγία
Λίγες μέρες πριν φύγει από τη ζωή, ο Πάπας Φραγκίσκος, έκανε μία ύστατη προσπάθεια να εξυγιάνει τα οικονομικά του Βατικανού, μία από τις πιο αδιαφανείς γραφειοκρατίες του κόσμου. Κορυφαίοι σύμβουλοι μπαινόβγαιναν στην αυστηρή αίθουσα υποδοχής του, παρουσιάζοντας τις λεπτομέρειες ενός υπερχρεωμένου μικρο-κράτους που ήταν γεμάτο κατά τα άλλα με ανεκτίμητους ιστορικούς θησαυρούς και κειμήλια αιώνων.
Το έλλειμμα του προϋπολογισμού είχε τριπλασιαστεί και το συνταξιοδοτικό ταμείο αντιμετώπιζε υποχρεώσεις 631 εκατομμυρίων ευρώ (2022) έως και 2 δισεκατομμυρίων ευρώ, τις οποίες το Βατικανό δεν μπορούσε να καλύψει. Ο Πάπας Λέων ΙΔ, ο νέος προκαθήμενος της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας θα κληρονομήσει ένα αυξανόμενο έλλειμμα και μια κουλτούρα οικονομικής κακοδιαχείρισης που ο Φραγκίσκος προσπάθησε, αλλά απέτυχε να διορθώσει.
Το Βατικανό διαθέτει περιουσία που υπολογίζεται μεταξύ 8,9 και 13,5 δισ. ευρώ, αλλά λειτουργεί με βάση ένα προβληματικό οικονομικό μοντέλο που συσσωρεύει έλλειμμα στα ταμεία του. Η πόλη-κράτος που υποδέχεται επτά εκατομμύρια επισκέπτες ετησίως χωρίς να εισπράττει φόρους βασιζόταν όλο και περισσότερο στα εισιτήρια από τα μουσεία για να χρηματοδοτήσει τη δημόσια διοίκηση, το παγκόσμιο δίκτυο πρεσβειών του, αλλά και την Ελβετική Φρουρά.
Ο Φραγκίσκος σκέφτηκε τότε να ζητήσει περισσότερα χρήματα από τους πιστούς για να εξυγιάνει την οικονομία. Στις 11 Φεβρουαρίου, υπέγραψε παπική οδηγία για την αύξηση των δωρεών. Τρεις ημέρες αργότερα νοσηλεύτηκε και στις 21 Απριλίου, έφυγε από τη ζωή κληροδοτώντας στον διάδοχό του τον «οικονομικό πονοκέφαλο» που είχε κληρονομήσει και ο ίδιος, τη διακυβέρνηση ενός ιδιώνυμου κράτους με τεράστια οικονομική δυσπραγία.
Οι τοίχοι των μουσείων του Βατικανού είναι γεμάτοι με αριστουργήματα των Μιχαήλ Άγγελου, Καραβάτζιο και Λεονάρντο ντα Βίντσι. Πάνω από 1 εκατομμύριο παλιά και σπάνια βιβλία φυλάσσονται κάτω από τις θολωτές οροφές με τις τοιχογραφίες της Βιβλιοθήκης του Βατικανού, ανάμεσά τους μερικά από τα πρώτα σωζόμενα χειρόγραφα της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης στην ελληνική γλώσσα. Αλλά το Βατικανό δεν έχει καμία πρόθεση να πουλήσει ποτέ την κληρονομιά του.
Το Βατικανό διαθέτει επίσης πάνω από 5.000 ακίνητα παγκοσμίως (4.051 ακίνητα στην Ιταλία και περίπου 1.120 σε άλλες χώρες) από τα οποία εισπράττει έσοδα, χωρίς να καλύπτει ωστόσο τα έξοδά του. Η πληρωμή λογαριασμών είναι σήμερα μία δύσκολη υπόθεση, δεν ήταν όμως πάντα έτσι. Οι σταυροφορίες, η Καπέλα Σιστίνα και η Βασιλική του Αγίου Πέτρου χρηματοδοτούνταν εν μέρει από τα λεγόμενα «συγχωροχάρτια» μια εφεύρεση του έκτου αιώνα που επέτρεπε στους πιστούς να αγοράζουν συγχώρεση για τις αμαρτίες τους, αν και η πρακτική θεωρήθηκε τόσο διεφθαρμένη που βοήθησε στην πυροδότηση της Θρησκευτικής Μεταρρύθμισης.
Μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, τα παπικά Κράτη φορολογούσαν την πλούσια γεωργική γη που βρίσκεται τώρα στην κεντρική και βόρεια Ιταλία, παρέχοντας μια σταθερή ροή εισοδήματος. Η πρακτική αυτή τερματίστηκε το 1870, όταν οι στρατοί της πρόσφατα ενωμένης Ιταλίας απέσπασαν τη Ρώμη από τον Πίο Θ΄. Αυτό άφησε ένα κτήμα 0,2 τετραγωνικών μιλίων στη μέση της αρχαίας πρωτεύουσας για αυτό που θα γινόταν η Πόλη του Βατικανού. Με πληθυσμό που αποτελούνταν κυρίως από ιερείς, μοναχές και εκκλησιαστικούς λειτουργούς, δεν είχε μεγάλη φορολογική βάση. Αλλά το Βατικανό τελικά συνειδητοποίησε ότι μπορούσε να αξιοποιήσει το καθεστώς της φορο-απαλλαγής του για να γίνει οικονομικός κόμβος και η νεοσύστατη τράπεζά του με την πάροδο του χρόνου απέκτησε σημαντικές μετοχές σε ιταλικές και ευρωπαϊκές εταιρείες.
Αν και κάποιοι τον χαρακτήρισαν «αντικαπιταλιστή» , ένα από τα βασικά επιτεύγματά του εκλιπόντος Πάπα Φραγκίσκου ήταν η μεταρρύθμιση της Τράπεζας του Βατικανού. Χάρη στο έργο που ξεκίνησε υπό τον προκάτοχο του , Πάπα Βενέδικτο ΙΣΤ΄, η Τράπεζα άρχισε να δημοσιεύει ετήσιες εκθέσεις για πρώτη φορά το 2013, περιγράφοντας τα κέρδη της, τα λειτουργικά έξοδα και τις φιλανθρωπικές δωρεές της, μεταξύ άλλων. Η διοίκησή της αναδιοργανώθηκε επίσης, με τον Φραγκίσκο να μειώνει την εξουσία των κληρικών στις οικονομικές υποθέσεις και να διορίζει το 2014 ως επικεφαλής της Τράπεζας του Βατικανού τον Ζαν-Μπατίστ ντε Φρανσού, έναν Γάλλο τραπεζίτη που είχε διατελέσει διευθύνων σύμβουλος της Invesco Europe.
Ο Πάπας Φραγκίσκος επεδίωξε επίσης να αυξήσει τη διαφάνεια στην τράπεζα, αυστηροποιώντας τους οικονομικούς κανονισμούς και εφαρμόζοντας αυστηρότερη εξωτερική εποπτεία. Η τράπεζα έκλεισε χιλιάδες λογαριασμούς για να συμμορφωθεί με τα διεθνή χρηματοοικονομικά πρότυπα. Παράλληλα o Φραγκίσκος αφαίρεσε την οικονομική εξουσία από τον κλήρο και βοήθησε στην ενίσχυση της εποπτείας των περιουσιακών του στοιχείων από τις οικονομικές ρυθμιστικές αρχές. Οι αλλαγές του ήταν η απάντηση σε διάφορα σκάνδαλα που αμαύρωναν επί δεκατίες τη φήμη της Εκκλησίας, όπως η κατάρρευση της μεγαλύτερης τράπεζας της Ιταλίας, της Banco Ambrosiano, στην οποία η Τράπεζα του Βατικανού είχε οικονομικό μερίδιο.
Ο «τραπεζίτης του Θεού»
Το Βατικανό ανέπτυξε φήμη για τις σκοτεινές οικονομικές πρακτικές του και η Τράπεζα του Βατικανού άρχισε να μαστίζεται από σκάνδαλα και καταγγελίες για λαθρεμπόριο και ξέπλυμα χρήματος. Στις αρχές της δεκαετίας του 1980, η τράπεζα ενεπλάκη στην κατάρρευση της ιταλικής τράπεζας Banco Ambrosiano, της οποίας ο πρόεδρος, Ρομπέρτο Κάλβι, βρέθηκε απαγχονισμένος κάτω από τη γέφυρα Blackfriars του Λονδίνου.
Ο Κάλβι ήταν Ιταλός τραπεζίτης, επονομαζόμενος από τον Τύπο ως «Ο τραπεζίτης του Θεού» λόγω της στενής σχέσης του με την Αγία Έδρα. Γεννημένος στο Μιλάνο, ήταν πρόεδρος της Banco Ambrosiano, η οποία κατέρρευσε σε ένα από τα μεγαλύτερα πολιτικά σκάνδαλα της Ιταλίας. Ο Κάλβι υπήρξε πρόεδρος της δεύτερης μεγαλύτερης ιδιωτικής τράπεζας της Ιταλίας όταν κήρυξε πτώχευση το 1982,μετά την αποκάλυψη ότι μερικά δισεκατομμύρια λίρες είχαν εξαχθεί παράνομα και κατά πάσα πιθανότητα σχετίζονταν με εγκληματικές δραστηριότητες.
Στις 5 Ιουνίου του 1982, 2 εβδομάδες πριν την κατάρρευση της Banco Ambrosiano, ο Κάλβι έγραψε ένα προειδοποιητικό γράμμα στον Πάπα Ιωάννη Παύλο Β΄ αναφέροντας πως μια τέτοια επερχόμενη καταστροφή «θα προκαλέσει μια καταστροφή αφάνταστων διαστάσεων στην οποία η Καθολική Εκκλησία θα υποφέρει τη μεγαλύτερη ζημιά». Η Banco Ambrosiano κατέρρευσε τον Ιούνιο του 1982 μετά την αποκάλυψη χρεών μεταξύ 700 εκατομμυριών και 1,5 δισεκατομμυρίου δολλαρίων. Πολλά από τα χρήματα είχαν αφαιρεθεί μέσω της Τράπεζας του Βατικανού (Istituto per le Opere Religiose) η οποία κατείχε το 10% της Banco Ambrosiano και ήταν ο κύριος μέτοχος της.
Πηγή συνεχούς αντιπαράθεσης, ο θάνατος του στο Λονδίνο ανακοινώθηκε ως δολοφονία μετά την εξέταση από δύο διαφορετικούς ιατροδικαστές και μια ανεξάρτητη έρευνα. Το 2007 στη Ρώμη, πέντε άτομα προσήχθησαν για την δολοφονία του. Υπάρχουν φήμες ότι παράγοντες στη δολοφονία του Κάλβι ήταν η Τράπεζα του Βατικανού, η Μαφία η οποία ίσως χρησιμοποιούσε την Banco Ambrosiano για ξέπλυμα χρήματος και η μασονική στοά Propaganda Due. Ο Κάλβι ήταν μέλος της παράνομης μασονικής στοάς P2 του Λίτσιο Τζέλι και τα μέλη αυτής της στοάς αποκαλούσαν τους εαυτούς τους «frati neri» ή «black friars». Αυτό οδήγησε στην εικασία ότι ο Κάλβι δολοφονήθηκε ως μασονική προειδοποίηση λόγω του συσχετισμού του ονόματος με τη γέφυρα Blackfriars.
Η Τράπεζα του Βατικανού συμφώνησε να πληρώσει 224 εκατομμύρια δολλάρια στους 120 πιστωτές της πτωχευμένης Banco Ambrosiano ως «αναγνώριση της ηθικής εμπλοκής» στην κατάρρευση της τράπεζας. Αλλά το ζήτημα του πώς να χρηματοδοτηθεί μια αφορολόγητη θεοκρατική πόλη-κράτος παρέμενε.
Το φθηνό βενζινάδικο και τα… κλειστά ATM
Όταν ο Πάπας Βενέδικτος ΙΣΤ΄ εξελέγη το 2005, τα συνεχιζόμενα σκάνδαλα εξελίσσονταν σε οικονομική κρίση. Μία από τις πιο επικερδείς πηγές εισοδήματος του Βατικανού μέχρι τότε ήταν ένα οικονομικό βενζινάδικο με δύο αντλίες κοντά στη Βασιλική του Αγίου Πέτρου που προμήθευε τα αυτοκίνητα με βενζίνη 30% φθηνότερη από ό,τι στην υπόλοιπη Ιταλία.
Ο Γερμανός ποντίφικας ίδρυσε μια μονάδα για να καταπολεμήσει το ξέπλυμα χρήματος και ζήτησε από την Moneyval, την εποπτική αρχή της ΕE για το οικονομικό έγκλημα, να εξετάσει τους λογαριασμούς. Για πρώτη φορά, η Τράπεζα του Βατικανού άρχισε να δημοσιεύει ετήσιες εκθέσεις που πάντα είχαν ελλείψεις και κενά και δεν περνούσαν ποτέ τον πήχυ.
Τον Ιανουάριο του 2013, η κεντρική τράπεζα της Ιταλίας έχασε την υπομονή της και μπλόκαρε όλες τις ηλεκτρονικές πληρωμές προς την Πόλη του Βατικανού, αφήνοντας τους τουρίστες ανίκανους να πάρουν χρήματα από ΑΤΜ ή να χρησιμοποιήσουν τις τραπεζικές τους κάρτες. Οι ιερείς αντιμετώπιζαν προβλήματα στην εκτέλεση πληρωμών. Μέσα σε ένα μήνα, ο Βενέδικτος ανακοίνωσε ότι θα παραιτηθεί, ο πρώτος Πάπας που το κάνει από τον Γρηγόριο ΙΒ΄ το 1415.
Ο Φραγκίσκος εξελέγη το 2013 με εντολή να αντιμετωπίσει την οικονομική σήψη και ίδρυσε άμεσα ειδικό «τμήμα» για τη διαχείριση των οικονομικών του Βατικανού. Στα χρόνια που ακολούθησαν είδαν το φως σκάνδαλα κακοδιαχείρισης και διαφθοράς, ενώ εντάθηκε h διαμάχη μεταξύ του Φραγκίσκου και της Ρωμαϊκής Κούριας για τα οικονομικά. Ο Πάπας μείωσε τρεις φορές τους μισθούς των περίπου 250 καρδιναλίων της Εκκλησίας. Στις αρχές του 2023, δήλωσε ότι θα σταματήσει να παρέχει στέγαση με έκπτωση στο Βατικανό σε ανώτερους αξιωματούχους. Αυτές οι κινήσεις εξέφραζαν το όραμα του Φραγκίσκου για τον κλήρο: να ζει με μετριοφροσύνη και ταπεινότητα, το οποίο φαίνεται πως θέλει να συνεχίσει ο διάδοχός του Λέων ΙΔ.
Πώς συντηρείται οικονομικά το Βατικανό
Πίσω από τα ιερά τείχη της μικρότερης χώρας στη Γη βρίσκεται μια από τις πιο μυστικοπαθείς και ισχυρές οικονομίες του κόσμου. Έχει μόλις 800 κατοίκους σε 110 στρέμματα, αλλά υποδέχεται εκατομμύρια τουρίστες ετησίως. Μπορεί να είναι η μικρότερη χώρα στον κόσμο, αλλά η οικονομία της κάθε άλλο παρά μικρή είναι.
Κρυμμένος μέσα στη Ρώμη, αυτός ο περιτειχισμένος θύλακας είναι η καρδιά της Καθολικής Εκκλησίας και, παρά το μέγεθός του, διαχειρίζεται μια οικονομία πολλών εκατομμυρίων δολαρίων που βασίζεται σε ιερές δωρεές, συλλεκτικά αντικείμενα υψηλής ποιότητας και τουρισμό. Από το 313 μ.Χ., όταν η Καθολική Εκκλησία έγινε η επίσημη θρησκεία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, η επιρροή της και ο πλούτος της αυξάνονται διαρκώς. Πώς, επιβιώνει όμως οικονομικά μια χώρα χωρίς φόρους, χωρίς εξαγωγές και με ελάχιστους κατοίκους;
Η «μηχανή χρήματος» του Βατικανού λειτουργεί κυρίως μέσω της Αγίας Έδρας -του διοικητικού οργάνου της εκκλησίας- όχι της ίδιας της Πόλης του Βατικανού. Οι δωρεές παίζουν τεράστιο ρόλο. Για πάνω από χίλια χρόνια, οι Καθολικοί σε όλο τον κόσμο έστελναν χρήματα στον Πάπα μέσω του ταμείου «Peter’s Pence». Στόχος του να βοηθήσει τον Πάπα να διευθύνει την Εκκλησία και αποτελείται από έσοδα που συγκεντρώνεται στις Ρωμαιοκαθολικές επισκοπές σε όλο τον κόσμο μία φορά το χρόνο, μεμονωμένες εισφορές, κληρονομιές και κληροδοτήματα. Το 2022, οι δωρεές αποτελούσαν περίπου το 30% των εσόδων του Βατικανού.
Ο φυσικός χώρος της Πόλης του Βατικανού είναι επίσης ένας σημαντικός παράγοντας κέρδους. Εκατομμύρια τουρίστες την επισκέπτονται κάθε χρόνο, πληρώνοντας για να δουν τα έργα τέχνης στα Μουσεία του Βατικανού, συμπεριλαμβανομένης της Καπέλα Σιστίνα. Η πώληση αποκλειστικών νομισμάτων, γραμματοσήμων, βιβλίων και αναμνηστικών καθιστούν το ανεξάρτητο κράτος έναν μοναδικό επιχειρηματικό κόμβο. Κέρματα που κόβονται στο Βατικανό και συχνά απεικονίζουν νυν ή πρώην Πάπες, παράγονται επίσης σε περιορισμένο αριθμό, καθιστώντας τα ένα δημοφιλές αντικείμενο για συλλέκτες παγκοσμίως.
Το επενδυτικό χαρτοφυλάκιο του… Πάπα
Πέρα από τις δωρεές και τον τουρισμό, η πόλη κάνει επίσης μεγάλες επενδύσεις. Το συνολικό επενδυτικό χαρτοφυλάκιο του Βατικανού εκτιμάται ότι κυμαίνεται από 10 έως 15 δισεκατομμύρια δολάρια. Ενώ οι λεπτομέρειες συχνά παραμένουν εμπιστευτικές, το χαρτοφυλάκιό της περιλαμβάνει μετοχές, ομόλογα και παγκόσμια ακίνητα—κυρίως στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική. Η Διοίκηση της Κληρονομιάς της Αποστολικής Έδρας (APSA) διαχειρίζεται αυτά τα περιουσιακά στοιχεία, με την αξία των συμμετοχών της να εκτιμάται σε περίπου 2,9 δισεκατομμύρια δολάρια.
Το Βατικανό κατέχει τα πάντα, από εκκλησίες μέχρι εμπορικά ακίνητα. Η επενδυτική της στρατηγική ωστόσο είναι συντηρητική, επικεντρωμένη σε σταθερές εταιρείες και σε ηθικές κατευθυντήριες γραμμές. Καμία επένδυση δεν γίνεται σε βιομηχανίες που συγκρούονται με τις καθολικές χριστιανικές αξίες, όπως τα τυχερά παιχνίδια ή τα όπλα.
Τέλος, υπάρχει η Τράπεζα του Βατικανού—η οποία επίσημα ονομάζεται Ινστιτούτο Θρησκευτικών Έργων και διαχειρίζεται περιουσιακά στοιχεία ύψους 5,4 δισ. ευρώ (2023). Το 2021, εισέπραξε περίπου 770 εκατομμύρια ευρώ, αλλά δαπάνησε 803 εκατομμύρια ευρώ, αφήνοντας ένα κενό 33 εκατομμυρίων ευρώ. Η πανδημία επιδείνωσε τα πράγματα, μειώνοντας τα έσοδα από τον τουρισμό κατά 75% και προκαλώντας περικοπές μισθών στο προσωπικό.
Οι αισιόδοξοι αξιωματούχοι του Βατικανού λένε ότι δεν συντρέχει λόγος πανικού. Η Εκκλησία διαθέτει μεγάλα αποθέματα και περιουσιακά στοιχεία, όπως χρυσό, πολύτιμα έργα τέχνης και ακίνητα σε κάθε γωνιά της Γης. Αυτό το «μαξιλάρι» κρατά το Βατικανό στην επιφάνεια, ακόμα και σε δύσκολες εποχές.
Παρά τις προσπάθειες των προκατόχων του, ο νέος Ποντίφικας αναλαμβάνει να διαχειριστεί ένα χρηματοπιστωτικό σύστημα που παραμένει επισφαλές. Τα ελλείμματα στον προϋπολογισμό και τις συντάξεις παραμένουν και η εμπιστοσύνη στις τραπεζικές εργασίες του Βατικανού είναι εύθραυστη. Ο Λέων ΙΔ θα κληρονομήσει μία πιο λιτή και πιο υπεύθυνη οικονομια, η οποία παραμένει ωστόσο στο «κόκκινο». Πέρα από τις υπόλοιπες ικανότητές του λοιπόν θα πρέπει να αποδειχθεί και αποτελεσματικός «μάνατζερ» ένα ειδους CEO τόσο άκαμπτος στα δημοσιονομικά όσο και ο προκάτοχός του – αν όχι περισσότερο.
