Την άνοιξη του 1983, ενώ οι σχέσεις μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και της Σοβιετικής Ένωσης βρίσκονταν στο ναδίρ, το Πολεμικό Ναυτικό των ΗΠΑ προχώρησε σε μία από τις πιο ριψοκίνδυνες και προκλητικές ενέργειες του Ψυχρού Πολέμου.
Υπό το πρόσχημα κοινών ναυτικών ασκήσεων στον Βορειοδυτικό Ειρηνικό, αμερικανικά αεροπλανοφόρα και πλοία συνοδείας πλησίασαν στα όρια του σοβιετικού εναέριου και θαλάσσιου χώρου και προχώρησαν σε μια προσομοιωμένη εναέρια επίθεση σε νησί των Κουρίλων – ένα περιστατικό που παραλίγο να προκαλέσει πυρηνική σύγκρουση.
Η προσέγγιση του «προμαχώνα»
Από το 1981, με την ανάληψη της προεδρίας από τον Ronald Reagan, η αμερικανική στρατηγική άλλαξε ριζικά. Η ΕΣΣΔ δεν παρουσιαζόταν πλέον ως ισότιμος αντίπαλος ή απλώς ανταγωνιστής, αλλά ως «η αυτοκρατορία του κακού», όπως δήλωσε ξεκάθαρα ο ίδιος ο πρόεδρος Ronald Reagan στην ομιλία του στις 8 Μαρτίου 1983.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες υιοθέτησαν μια τακτική διαρκούς πίεσης: προσομοιώσεις επιθέσεων, επαναλαμβανόμενες αεροπορικές διελεύσεις στα όρια του σοβιετικού εναέριου χώρου και αποστολές υποβρυχίων εντός χωρικών υδάτων, με σκοπό να μετρήσουν την ετοιμότητα και τα αντανακλαστικά της σοβιετικής άμυνας.
Κορύφωση αυτής της πολιτικής αποτέλεσε η άσκηση FleetEx 83. Ήταν η μεγαλύτερη αμερικανική ναυτική άσκηση στον Ειρηνικό από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Τρία αεροπλανοφόρα – μεταξύ τους το πυρηνοκίνητο USS Enterprise – 40 πολεμικά πλοία και 300 αεροσκάφη κινήθηκαν σε απόσταση μόλις μερικών εκατοντάδων χιλιομέτρων από το Πετροπαβλόφσκ-Καμτσάτσκι, τη βασική βάση υποβρυχίων του σοβιετικού στόλου στον Ειρηνικό.
Η εναέρια πρόκληση στο νησί Ζελένι
Στις αρχές Απριλίου, κατά τη διάρκεια μιας φάσης της άσκησης FleetEx, η ομάδα μάχης του USS Enterprise κατάφερε να διαφύγει της σοβιετικής επιτήρησης. Ακολουθώντας πρωτόκολλο απόλυτης σιγής ασυρμάτου, το αεροπλανοφόρο και η συνοδεία του κινήθηκαν προς τα νότια των Κουρίλων Νήσων. Από το κατάστρωμά του απογειώθηκαν τουλάχιστον έξι επιθετικά αεροσκάφη A-7 Corsair II, τα οποία κατευθύνθηκαν με πλήρη ταχύτητα προς το νησί Ζελένι – ένα από τα βορειότερα της αλυσίδας των Κουρίλων.
Τα αεροσκάφη παραβίασαν τον σοβιετικό εναέριο χώρο κατά περίπου 30 χιλιόμετρα και πέταξαν πάνω από στρατιωτική εγκατάσταση επί του νησιού. Εκεί, εκτέλεσαν ελιγμούς προσομοίωσης βομβαρδισμού – δηλαδή, προσεγγίσεις, χαμηλές πτήσεις και «ξεκλείδωμα στόχων» – χωρίς να πραγματοποιήσουν ρίψη πυρομαχικών. Για 15 λεπτά παρέμειναν πάνω από το νησί πριν επιστρέψουν στο αεροπλανοφόρο, χωρίς να υπάρξει σοβιετική αεροπορική αντίδραση.
Σύμφωνα με μαρτυρίες, το συγκεκριμένο περιστατικό δεν ήταν μοναδικό. Υπάρχουν ενδείξεις ότι πραγματοποιήθηκαν δύο ή και περισσότερες αποστολές μεταξύ 1ης και 4ης Απριλίου 1983, με πιθανή συμμετοχή και αεροσκαφών F-14 Tomcat για αεροπορική κάλυψη.
Παρ’ όλα αυτά, η επίθεση στο Ζελένι ξεχώρισε για την κραυγαλέα παραβίαση και την επίδειξη ισχύος.
Η σοβιετική αντίδραση: εξευτελισμός και αποφασιστικότητα
Η σοβιετική ηγεσία αιφνιδιάστηκε και θορυβήθηκε. Στις 3 Απριλίου εξέδωσε επίσημη νότα διαμαρτυρίας προς την Ουάσιγκτον. Το Αμερικανικό Κοινό Επιτελείο απάντησε μόνο ότι «ένα αεροσκάφος μπορεί να πέταξε πάνω από το νότιο τμήμα των Κουρίλων», αποφεύγοντας κάθε παραδοχή. Το Στέιτ Ντιπάρτμεντ δεν ζήτησε συγγνώμη, με το επιχείρημα ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν αναγνώριζαν τη σοβιετική κυριαρχία στις Νότιες Κουρίλες, τις οποίες θεωρούσαν ιαπωνικό έδαφος υπό παράνομη κατοχή.
Η απάντηση της ΕΣΣΔ ήρθε στις 6 Απριλίου, όταν δύο σοβιετικά βομβαρδιστικά παραβίασαν τον εναέριο χώρο των ΗΠΑ κοντά στο νησί Νούνιβακ, στην Αλάσκα. Η πράξη ήταν περισσότερο συμβολική και δεν προκάλεσε αμερικανική αντίδραση. Ωστόσο, οι επιπτώσεις ήταν μακροπρόθεσμες και ουσιαστικές. Ο ίδιος ο Γενικός Γραμματέας Γιούρι Αντρόποφ φέρεται να διέταξε την κατάρριψη οποιουδήποτε εισβολέα του σοβιετικού εναέριου χώρου, χωρίς προηγούμενη προειδοποίηση.
Αποτυχία της σοβιετικής αεράμυνας και το τίμημα της πίεσης
Την ευθύνη για την προστασία του εναέριου χώρου των Κουρίλων είχε το 777ο Σύνταγμα Μαχητικής Αεροπορίας, εξοπλισμένο με αναχαιτιστικά Su-15. Τα αεροσκάφη αυτά δεν διέθεταν την απαραίτητη εμβέλεια για επιχειρήσεις μεγάλης διάρκειας πάνω από τα απομακρυσμένα νησιά.
Η διοίκηση, ωστόσο, αδιαφόρησε για τις τεχνικές αδυναμίες και, μετά το περιστατικό, έστειλε επιτροπή για επιτόπιο έλεγχο και αυστηρή επίπληξη του προσωπικού.
Ο υποσμηναγός Γκενάντι Οσίποβιτς, μέλος του συντάγματος, θυμάται:
«Μας μάλωσαν για τα καλά. Ο διοικητής είπε ότι, αν γίνει αερομαχία πάνω από τις Κουρίλες, δεν θα έχετε καύσιμα για να επιστρέψετε.
Έτσι, θα σας μεταφέρουμε στο πλησιέστερο έδαφος ώστε να μπορέσετε να απογειωθείτε από εκεί.»
Μόλις πέντε μήνες αργότερα, ο Οσίποβιτς θα γινόταν ο πιλότος που κατέρριψε το νοτιοκορεατικό Boeing 747 (πτήση KAL 007).
Η Σοβιετική Αεράμυνα, ανίκανη να εντοπίσει ή να αντιμετωπίσει τις συνεχείς αμερικανικές παραβιάσεις, επιδίωκε απεγνωσμένα να αποκαταστήσει το κύρος της. Η κατάρριψη, όμως, ενός πολιτικού αεροσκάφους με 269 επιβάτες οδήγησε σε διεθνή κατακραυγή και περαιτέρω κλιμάκωση της έντασης.
