Ο ποιοτικός ύπνος θεωρείται σήμερα απαραίτητος για την ευεξία, αλλά αυτό δεν ήταν πάντα το σύνηθες πρότυπο. Πολλοί από εμάς έχουν βιώσει, ή τουλάχιστον παρατηρήσει, το φαινόμενο να ξυπνάμε στη μέση της νύχτας, συνήθως γύρω στις 3 π.μ. Αυτή η «αφύπνιση» δεν είναι τυχαία, αλλά αποτελεί απομεινάρι ενός παλαιότερου τρόπου ύπνου που υπήρχε για χιλιάδες χρόνια.
Όπως αναφέρει ο καθηγητής Darren Rhodes στο Keele University, ο συνεχόμενος ύπνος των οκτώ ωρών είναι σχετικά πρόσφατη πρακτική και όχι αποτέλεσμα κάποιας εξελικτικής αναγκαιότητας. Στην πραγματικότητα, για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα, οι άνθρωποι κοιμόντουσαν σε δύο φάσεις, τον λεγόμενο «πρώτο» και «δεύτερο» ύπνο. Κάθε φάση διαρκούσε μερικές ώρες, με ένα διάλειμμα που μπορούσε να διαρκεί από μία έως δύο ώρες, συνήθως γύρω στα μεσάνυχτα. Οι άνθρωποι αυτήν την περίοδο την αξιοποιούσαν για μικροδουλειές, προσευχές, αναστοχασμό ή κοινωνικές δραστηριότητες.
Η πρακτική του διφασικού ύπνου ήταν κοινή σε πολλές περιοχές του κόσμου, όπως στην Ευρώπη, την Αφρική και την Ασία. Η μετάβαση σε έναν ενιαίο, συνεχόμενο ύπνο ήρθε μόνο τα τελευταία 200 χρόνια, και οφείλεται κυρίως στη χρήση τεχνητού φωτός. Από τα κεριά και τις λάμπες λαδιού μέχρι τον ηλεκτρισμό, η συνεχής έκθεση στο φως επέτρεψε στους ανθρώπους να παρατείνουν τη δραστηριότητά τους, και να διακόψουν το φυσικό τους κύκλο.
Επιπλέον, η επιστήμη έχει δείξει ότι όταν οι άνθρωποι ζουν σε περιβάλλοντα χωρίς τεχνητό φως ή ρολόγια, τείνουν αυθόρμητα να επιστρέφουν στον παλαιότερο, διφασικό κύκλο ύπνου. Αυτό συμβαίνει ακόμα και σήμερα σε απομονωμένες κοινότητες, όπως σε περιοχές της Μαδαγασκάρης.
Το φως δεν επηρεάζει μόνο τον ύπνο, αλλά και τη διάθεση και την αντίληψη του χρόνου. Στους χειμερινούς μήνες, όταν το φυσικό φως είναι περιορισμένο, η αίσθηση του χρόνου δυσχεραίνεται. Το πρωινό φως ενεργοποιεί την παραγωγή κορτιζόλης, που προετοιμάζει το σώμα για την αφύπνιση. Σε συνθήκες περιορισμένου φωτός, όπως στον πολικό χειμώνα, οι άνθρωποι χάνουν την αίσθηση του χρόνου, ενώ οι αυτόχθονες πληθυσμοί φαίνεται να προσαρμόζονται καλύτερα σε αυτές τις συνθήκες.
Αξιοσημείωτο είναι ότι τα ξυπνήματα κατά τη διάρκεια της νύχτας, ειδικά κοντά στη φάση REM, είναι φυσιολογικά και συμβαίνουν λόγω των σταδίων του ύπνου. Εάν όμως, αντί να δεχτούμε την αφύπνιση με ηρεμία, αρχίσουμε να ανησυχούμε ή να παρακολουθούμε το ρολόι, τότε ο ύπνος γίνεται δυσκολότερος. Οι ειδικοί προτείνουν να αποδεχόμαστε την αφύπνιση και να επιστρέφουμε στο κρεβάτι μόνο όταν αισθανθούμε ξανά νύστα, ενώ η γνωσιακή-συμπεριφορική θεραπεία προτείνει τη χαλάρωση και την απομάκρυνση από το κρεβάτι αν η αφύπνιση κρατάει πάνω από 20 λεπτά.
Συνεπώς, η συνηθισμένη «αφύπνιση» γύρω στις 3 π.μ. ίσως να μην είναι τόσο ανησυχητική όσο φαντάζουμε, αλλά μια ανάμνηση του αρχέγονου διφασικού ύπνου που ακολουθούσαν οι άνθρωποι για χιλιετίες.
