Στη Σαρδηνία, η ιστορία και ο μύθος συναντιούνται στα «σπιτάκια των νεράιδων» – ή όπως τα αποκαλούν οι ντόπιοι, «Domus de Janas». Αυτοί οι αρχαίοι τάφοι, λαξευμένοι στο βράχο, περισσότερα από 5.000 χρόνια, αποτελούν μερικά από τα πιο εντυπωσιακά κατάλοιπα του νεολιθικού πολιτισμού του νησιού.
Διάσπαρτα σε ολόκληρη τη Σαρδηνία, τα Domus de Janas (δηλαδή «σπίτια των νεράιδων») μοιάζουν εξωτερικά με μικρές σπηλιές, όμως στο εσωτερικό τους αποκαλύπτουν περίτεχνη αρχιτεκτονική: δωμάτια, λαξευμένες πόρτες και τοιχογραφίες που υποδηλώνουν τελετουργική χρήση. Οι αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι χρησίμευαν ως ταφικά ιερά αφιερωμένα στους προγόνους, αλλά οι Σαρδηνοί λαϊκοί θρύλοι τα συνδέουν με μυστηριώδη πνεύματα ή νεράιδες που κατοικούσαν εκεί, φύλακες της γης και της γονιμότητας.
Σήμερα, τα Domus de Janas θεωρούνται όχι μόνο πολύτιμα μνημεία της προϊστορίας, αλλά και σύμβολα της πνευματικής παράδοσης της Σαρδηνίας — ένα σημείο όπου η επιστήμη, η αρχαιολογία και ο μύθος συνυπάρχουν. Από το Alghero έως το Orosei, αυτά τα «σπιτάκια των νεράιδων» εξακολουθούν να προσελκύουν ταξιδιώτες και ερευνητές που αναζητούν τις ρίζες ενός αρχαίου, ιερoύ κόσμου.
Οι πρώτοι τάφοι σκαλίστηκαν πριν από χιλιάδες χρόνια και παρέμειναν ενεργοί μέχρι την εποχή των Ρωμαίων. Στις ανασκαφές του 1972, οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν θραύσματα αγγείων, ειδώλια της Θεάς Μητέρας, ακόμη και ένα κρανίο με δύο τρυπανισμούς ηλικίας άνω των 3.500 ετών.
Στο οροπέδιο του Monte Mamas, σε υψόμετρο 430 μέτρων, βρίσκεται η Νεκρόπολη Mesu ’e Montes. Το μονοπάτι, πλαισιωμένο από ξερολιθιές και μυρωδιές ελίχρυσου και μαστιχόδεντρου, οδηγεί σε 18 τάφους λαξευμένους ώστε να μοιάζουν με τα σπίτια των ζωντανών. Τα κέρατα, τα αετώματα και οι ψευδοπόρτες που τους στολίζουν θεωρούνταν πως διευκόλυναν τη μετάβαση στην άλλη ζωή.
Σύμφωνα με την παράδοση, τα κέρατα συμβόλιζαν τη γονιμότητα και τη δύναμη, ενώ ο ταύρος, γήινος και θεϊκός, οδηγούσε τις ψυχές των νεκρών.
Ένας τοπικός θρύλος αφηγείται ότι οι janas οδήγησαν κάποτε μια γυναίκα μέσα σε αυτές τις σπηλιές, διδάσκοντάς της το μυστικό της ζύμωσης και χαρίζοντάς της το frammentu, το προζύμι που έπρεπε να μοιραστεί με την κοινότητα.
Στη Νεκρόπολη Sos Furrighesos, 18 τάφοι σκαλισμένοι σε ηφαιστειακό βράχο σχηματίζουν τρεις διαδοχικές σειρές πάνω σε έναν γκρεμό ύψους 20 μέτρων. Εκεί έχουν εντοπιστεί πάνω από 140 βραχογραφίες – η μεγαλύτερη συγκέντρωση προϊστορικών συμβόλων στη Σαρδηνία. Τα σπειροειδή και κερατοειδή μοτίβα αυτών των τοιχογραφιών επιβιώνουν μέχρι σήμερα μέσα από την τοπική υφαντική και κεραμική τέχνη.
Μπροστά στην επιβλητική είσοδο του Sa Tumba de su Re («Ο τάφος του βασιλιά»), η αρχαιολόγος Τζιουσέπα Τάντα – που συμμετείχε στην ανασκαφή της δεκαετίας του ’70 – μίλησε στο BBC για τη βαθιά πνευματικότητα των Domus de Janas: «Ο θάνατος ήταν μέρος ενός φυσικού κύκλου. Η κοινότητα πενθούσε, αλλά και περίμενε τη γέννηση που θα αποκαθιστούσε την ισορροπία».
