Ο Ανάβατος είναι ένας ιστορικός, μεσαιωνικός οικισμός της κεντρικής Χίου, που μετρά σήμερα μόλις μία μόνιμη κάτοικο. Βρίσκεται στην κορυφή ενός απόκρημνου λόφου ύψους 450 μέτρων, γι’ αυτό και πολύ συχνά τον αποκαλούν και «Μυστρά του Αιγαίου». Ο Ανάβατος διαθέτει φυσική οχύρωση και περιβάλλεται από δύο επιβλητικά φαράγγια, ενώ η είσοδος στον οικισμό είναι δυνατή μόνο από τη βόρεια πλευρά. Απέχει περίπου 16 χιλιόμετρα από την πόλη της Χίου και γοητεύει τους επισκέπτες με την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική του, που γίνεται ένα με το φυσικό τοπίο.
Η ονομασία του οικισμού οφείλεται στη δύσβατη θέση, στην οποία βρίσκεται χτισμένος. Η λέξη προέρχεται από το ρήμα «αναβαίνω» που φανερώνει το ανέβασμα από τα χαμηλά προς τα ψηλά, ενώ στην τοπική διάλεκτο της Χίου ο όρος Ανάβατος προσδιορίζει τον δύσβατο τόπο.
Η ίδρυση του Ανάβατου ανάγεται στους Μέσους Βυζαντινούς Χρόνους. Σύμφωνα με την παράδοση δημιουργήθηκε από εργάτες που έφτασαν στη Χίο για την ανέγερση της Νέας Μονής επί Κωνσταντίνου του Μονομάχου. Μια άλλη εκδοχή υποστηρίζει, πως ο οικισμός δημιουργήθηκε λόγω των πειρατικών επιδρομών που μάστιζαν τα δυτικά παράλια του νησιού. Ο πρώτος πυρήνας του οικισμού χτίστηκε στην περιοχή του Κάστρου, στην κορυφή του υψώματος, και περιβαλλόταν από οχυρωματικό περίβολο.
Στη συνέχεια, κατά την εποχή της κυριαρχίας της Γένοβας, το κάστρο ενισχύθηκε σημαντικά και ο οικισμός επεκτάθηκε προς τα ανατολικά, εκτός των ορίων της ακρόπολης, δημιουργώντας το Μεσοχώρι. Λόγω της θέσης του, ο Ανάβατος λειτουργούσε και ως παρατηρητήριο τόσο για τη θάλασσα, όσο και για την ενδοχώρα του νησιού. Σύμφωνα με τον Ιταλό χαρτογράφο Φραντσέσκο Πιατσέντζα, στα τέλη του 17ου αιώνα ο Ανάβατος αριθμούσε 150 κατοίκους.
Τριαντατρία χρόνια μόνη στην Ανάβατο – Γιατί άφησε την Αθήνα | Όπου Υπάρχει Ελλάδα | 05/05/2025
Ο παλιός πυρήνας του οικισμού καταστράφηκε κατά τη διάρκεια των γεγονότων της σφαγής της Χίου, όταν ο Ανάβατος πολιορκήθηκε και αλώθηκε από τα οθωμανικά στρατεύματα. Παράλληλα, μεγάλος αριθμός επιζησάντων εγκαταστάθηκε στην Ερμούπολη της Σύρου και τη Χώρα της Χίου. O κυρίως οικισμός εγκαταλείφθηκε οριστικά μετά τον καταστροφικό σεισμό του 1881 και οι λίγοι εναπομείναντες κάτοικοί του εγκαταστάθηκαν στα κράσπεδα του λόφου, στο κατώτερο τμήμα του Ανάβατου. Οι περισσότεροι κάτοικοι του οικισμού ασχολούνταν με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Το νησί περιήλθε στο ελληνικό κράτος κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων, και το 1918 εγκαταστάθηκαν προσωρινά στον Ανάβατο πρόσφυγες από τα Μικρασιατικά Παράλια, οι οποίοι ασχολήθηκαν κυρίως με τις καπνοκαλλιέργειες.
Σήμερα στην κορυφή του λόφου βλέπουμε το Κάστρο, το οποίο χαρακτηρίζεται από την πυκνή δόμηση των οικιών, οι οποίες ακουμπούν η μία στην άλλη, και διαθέτει εξωτερικό περίβολο με πύλη εισόδου στον βορρά. Έχει συνολική έκταση γύρω στα 800 τετραγωνικά μέτρα, ενώ από τα κτίρια του οικισμού ξεχωρίζουν ο Ναός του Ταξιάρχη, σε ρυθμό δίκλιτης βασιλικής, και το λεγόμενο Τριώροφο, το οποίο είχε λιοτρίβι στο ισόγειο, δεξαμενή και σχολείο στον όροφο και στην κορυφή το Ναό της Παναγιάς των Εισοδίων. Τα υπόλοιπα κτίρια είναι κυρίως διώροφα, με το ισόγειο να χρησιμοποιείται ως αποθήκη ή στάβλος, ενώ στον όροφο βρισκόταν η κατοικία της οικογένειας. Οι δύο όροφοι επικοινωνούν μεταξύ τους με εσωτερικό κλιμακοστάσιο. Έχουν λίγα μικρά τοξωτά ανοίγματα στον όροφο και οι υπαίθριοι χώροι είναι ελάχιστοι. Τα σπίτια, μάλιστα, εδράζονται πάνω στο βράχο χωρίς θεμέλια και το υλικό κατασκευής είναι ο τοπικός ασβεστόλιθος, ενώ για κονίαμα χρησιμοποιήθηκε αργιλόχωμα, με μικρή περιεκτικότητα σε ασβέστη και άμμο.
Ανατολικά του Κάστρου βρίσκεται το Μεσοχώρι, γνωστό και ως Παλαιό Χωριό. Διασχίζεται από δύο σχεδόν παράλληλους άξονες στην κατεύθυνση βορρά νότου. Το νέο χωριό αναπτύσσεται χαμηλότερα και διαφέρει από το υπόλοιπο χωριό, καθώς οι οικίες εκεί είναι μεγαλύτερες, διώροφες με κεραμίδια και έχουν γύρω τους οικόπεδο. Στο νέο χωριό βρίσκεται και ο νέος Ναός του Ταξιάρχη. Όλη η περιοχή αποπνέει μία μυστηριακή μεσαιωνική αίσθηση, τα σκαρφαλωμένα στον λόφο σπίτια μαγνητίζουν το βλέμμα από μακριά, ενώ η θέα από ψηλά είναι μαγευτική. Μπορεί, λοιπόν, ο Ανάβατος να κινδυνεύει να «σβήσει» από τον χάρτη, ωστόσο έχει μία ιδιαίτερη γοητεία που πάντα προσελκύει τον κόσμο και τον καθιστά ιστορικό, πολιτιστικό και κοινωνικό σημείο αναφοράς.
