Μία από τις σημαντικότερες μάχες του αγώνα της Ανεξαρτησίας, στην οποία διαφάνηκε η στρατηγική ιδιοφυΐα του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη.
<<< Φύσα Μαΐστρο δροσερέ και αέρα του πελάγου να πάς τα χαιρετίσματα στου Δράμαλη τη μάνα. Της Ρούμελης οι Μπέηδες, του Δράμαλη οι Αγάδες, Στο Δερβενάκι κείτονται, στο χώμα ξαπλωμένοι. Στρώμα χουνε τη μαύρη γης, προσκέφαλο λιθάρια και για πανωσκεπάσματα του φεγγαριού τη λάμψη. Κι ένα πουλάκι πέρασε και το συχνορωτάνε. Πουλί πως πάει ο πόλεμος, το Κλέφτικο Ντουφέκι, Μπροστά πάει ο Νικηταράς, πίσω ο Κολοκοτρώνης και πάρα πίσω οι Έλληνες με τα σπαθιά στα χέρια. Γράμματα πάνε κι έρχονται στων Μπέηδων τα σπίτια. Κλαίνε τ αχούρια για άλογα και τα τζαμιά για Τούρκους. Κλαίνε μανούλες για παιδιά, γυναίκες για τους άνδρες.>>>
Στις αρχές Ιουλίου του 1822, ένας νέος κίνδυνος παρουσιάσθηκε για την Επανάσταση, με την κάθοδο στην Πελοπόννησο ισχυρής τουρκικής δύναμης υπό τον ικανότατο Μαχμούτ Πασά, γνωστότερο ως Δράμαλη, πασά της Λαρίσης.
Ο Σουλτάνος ευρισκόμενος πλέον σε πλεονεκτική θέση μετά την εξολόθρευση του Αλή Πασά, είχε στρέψει την προσοχή του στους επαναστατημένους Έλληνες.
Χωρίς να συναντήσει την παραμικρή αντίσταση στην Ανατολική Στερεά Ελλάδα, ο Δράμαλης με 25.000 άνδρες προέλασε ταχύτατα και στις 6 Ιουλίου στρατοπεδεύει στην Κόρινθο. Βασικός του στόχος ήταν η ανακατάληψη της Τριπολιτσάς και η κατάπνιξη της Επανάστασης στον Μοριά με τη βοήθεια του στόλου, που θα κατέπλεε στον Αργολικό Κόλπο.
Παρ’ ότι οι τοπικοί τούρκοι ηγέτες τον συμβούλευσαν να κάνει ορμητήριό του την Κόρινθο, αυτός είχε την δική του άποψη και έχοντας μεγάλη εμπιστοσύνη στις δυνάμεις του, ο Δράμαλης προελαύνει προς το Ναύπλιο για να λύσει την πολιορκία του.
Αφού κατέλαβε τον Ακροκόρινθο, προχώρησε και έλυσε εύκολα την πολιορκία του Ναυπλίου.
Μόλις μαθεύτηκε ότι ο Δράμαλης με τον στρατό του πλησιάζει στο Άργος, επικράτησε μεγάλη σύγχυση στους Έλληνες, ιδιαίτερα μάλιστα όταν πληροφορήθηκαν τη λύση της πολιορκίας του Ναυπλίου.
Κυβέρνηση και βουλευτές αναχώρησαν πανικόβλητοι από το Άργος για τους Μύλους και από εκεί στα πλοία.
Τη δύσκολη αυτή στιγμή όρθωσε το ανάστημά του ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης.
Μέσα σε ελάχιστο χρόνο κήρυξε πανστρατιά, ενώ με δραστικά μέτρα και συντονισμένες ενέργειες κατόρθωσε να περιορίσει τον στρατό του Δράμαλη στην πεδιάδα της Αργολίδος και να ματαιώση την πορεία του προς την Τριπολιτσά.
Τα μέτρα του Κολοκοτρώνη εστιάστηκαν στην κατάληψη στρατηγικών θέσεων στην Αργολίδα (κυριότερη απ’ όλες ήταν η Λάρισα, η αρχαία Ακρόπολη του Άργους) και στην τακτική της «καμμένης γης» που εφήρμοσε, δημιουργώντας οξύ επισιτιστικό πρόβλημα στους εισβολείς.
Ο Δράμαλης δεν μπορούσε να προχωρήσει προς την Τριπολιτσά χωρίς να έχει εξασφαλισμένα τα νώτα του. Έχασε πολύτιμο χρόνο με την πολυήμερη πολιορκία του φρουρίου του Άργους και οι άνδρες του εγκλωβίστηκαν εκεί, έχοντας εξαντλήσει τα αποθέματα τροφών τους και χωρίς να έχουν δυνατότητα ανεφοδιασμού.
Συνειδητοποιώντας τη δύσκολη κατάσταση, ο Δράμαλης αποφάσισε να επιστρέψει στην Κόρινθο, ελπίζοντας σε βοήθεια από τον Χουρσίτ Πασά της Λάρισας, τον Γιουσούφ Πασά της Πάτρας, ή από τον στόλο.
Ταυτοχρόνως διαδίδει ότι θα συνεχίση την πορεία του προς τη Τριπολιτσά.
Στο Ελληνικό στρατόπεδο την ίδια στιγμή υπάρχουν διαφωνίες ως προς το πεδίο στο οποίο θα διεξαχθεί η μάχη.
Το σχέδιο υποχώρησης του Δράμαλη έγινε αντιληπτό από τον Κολοκοτρώνη και ισχυρίζεται ότι η μάχη πρέπει να δοθή στα Στενά των Δερβενακίων, όπου η αριθμητική υπεροχή των Τούρκων είναι άχρηστη.
Οι πρόκριτοι διαφωνούν με την εκτίμηση του Κολοκοτρώνη και ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης τον προσέβαλε ότι δήθεν ο Κολοκοτρώνης θυμήθηκε τις παλιές κλέφτικες συνήθειές του και θέλει πάλι να πάρει τα βουνά και να αποφύγη την μάχη.
Το επεισόδιο που απειλείται αποφεύγεται την τελευταία στιγμή.
Ο Κολοκοτρώνης όμως δεν αλλάζει γνώμη και είναι αποφασισμένος να μην αφήση για δεύτερη φορά τις στενωπούς αφύλακτες, όπως είχε γίνη κατά την προέλαση του Δράμαλη προς τον Αργολικό κάμπο.
Έτσι ο Κολοκοτρώνης τη νύκτα της 24ης Ιουλίου κατευθύνεται προς τον Αη Γιώργη Νεμέας, ο οποίος ευρίσκεται βορειοδυτικά των στενών των Δερβενακίων.
Εκεί βρίσκει όλα σχεδόν τα παλικάρια να το ’χουν ρίξη στο φαγοπότι .
Ανεβαίνει στη σκεπή ενός σπιτιού και με τη βροντερή φωνή του τους καλεί κοντά του.
«Εδώ ήρθαμε να πολεμήσουμε ωρέ και όχι να γλεντοκοπάμε. Ποιος θα υπερασπίσει τις γυναίκες και τα παιδιά σας που βρίσκονται πίσω στα χωριά σας;» τους είπε αυστηρά.
Αμέσως διατάζει να τοποθετηθούν σκοπιές και να καταμετρηθούν οι διαθέσιμοι άνδρες.
Με το πρώτο φως της ημέρας έγινε γνωστό ότι η ελληνική δύναμη, μόλις που έφθανε τους 2.350 άνδρες. Απ’ αυτούς 1.500 βρίσκονταν στον Άγιο Γεώργιο, 700 ήταν στο Δερβενάκι, και 150, υπό τον ιερέα Δημήτριο Χρυσοβιτσιώτη βρίκονταν στο χωριό Ζαχαριά.
Ο Γέρος μίλησε στους συγκεντρωμένους πολεμιστές, όπως συνήθιζε, πριν από κάθε μάχη.
«Έλληνες», τους είπε, «σήμερα γεννηθήκαμε και σήμερα θα πεθάνουμε για τη σωτηρία της πατρίδος μας και τη δική μας. Να τι πρέπει να κάμετε. Να πάτε αμέσως στα κονάκια σας να πάρετε το ταΐνι σας.…. Αλλά σας λέγω και τούτο. Ότι απόψε ήλθε η Τύχη της πατρίδος μας (σ.σ. η Θεοτόκος) και μου είπε ότι θα είμεθα αύριον νικηταί… Θα πάρετε λάφυρα πολλά… τα φλωριά τα οποία έχουν οι Τούρκοι είναι χρήματα χριστιανικά. Τα είχαν ο τύραννος της Ηπείρου παρμένα από τους αδελφούς μας… Ο Θεός είναι με ημάς. Να μη σας μέλη τίποτα…»
Μετά από αυτό σπεύδει να καταλάβη τα τέσσερα στενά περάσματα, τα λεγόμενα «δερβενάκια», τα οποία οδηγούσαν από το Άργος στην Κόρινθο.
Ο Δράμαλης βλέποντας ότι αντιμετωπίζει έντονο το πρόβλημα του επισιτισμού, στις 22 Ιουλίου του 1822 ξεκινά την πορεία επιστροφής του από το Άργος προς τη Κόρινθο.
Οι μάχες θα δοθούν στις 26 και 28 Ιουλίου 1822, σε δύο από τα τέσσερα μικρά ορεινά περάσματα (δερβενάκια), μεταξύ Κορίνθου και κοιλάδας Άργους, εξ ου και η ονομασία της περιοχής.
Το μεσημέρι της 26ης Ιουλίου η εμπροσθοφυλακή των Τούρκων φτάνει στη θέση Παληόχανο.
Ο Κολοκοτρώνης δεν επιτίθεται αλλά αφήνει να προχωρούν ανυποψίαστοι μέσα εις το στενό, μέχρι να εισέλθη εις το στενό ο κύριος όγκος του στρατού του Δράμαλη.
Είναι άξιον επισημάνσεως ότι την ίδια στιγμή το τέλος της παράταξης των τούρκων ήταν ακόμη στο Άργος.
Οι Έλληνες έχουν καταλάβει σημεία τέτοια ώστε ο όγκος του τουρκικού στρατού να είναι άχρηστος.
Όταν πλέον το κύριο σώμα του εχθρού άρχισε να εισέρχεται στο στενό πέρασμα , διατάχθηκε επίθεση.
Μέσα στο στενό έγινε σφαγή.
Όσοι Τούρκοι δεν είχαν ακόμα εισέλθη στην στενωπό, εστράφησαν προς τον πλησιέστερο ανατολικό πέρασμα , αυτό του Αγ. Σώστη.
Η Ελληνική επίθεση η οποία διήρκεσε και μετά τη δύση του Ηλίου, ακολούθησε πανικός και σύγχυση του εχθρού, που οδήγησε σε άτακτη φυγή.
Οι τούρκοι μη μπορώντας να παραταχθούν, αδυνατούν να αντιμετωπίσουν τους αντιπάλους τους οι οποίοι λόγω της θέσης τους αλλά και της μορφολογίας της περιοχής είχαν το καθοριστικό στρατηγικό πλεονέκτημα.
Διεδραματίσθηκαν σκηνές φρίκης.
Η ρεματιές τόσο στο Δερβανάκι όσο και του Αγίου Σώστη γέμισαν στοιβαγμένους νεκρούς, τραυματίες και ζώα.
Οι φονικές αυτές μάχες στα δύο αυτά περάσματα είχαν τρομακτικές απώλειες για τους Τούρκους.
Σε 2.500 – 3.000 νεκρούς και τραυματίες υπολογίζονται τα θύματα, τα δε λάφυρα που εγκατελείφθησαν εις τα δύο πεδία των μαχών είναι πάρα πολλά .
Πάνω από 800 καμήλες και άλογα φορτωμένες με πολεμοφόδια και πολύτιμα αντικείμενα, καθώς και χιλιάδες τουφέκια, έπεσαν στα χέρια των Ελλήνων.
Όσοι τούρκοι διασώζονται από την σφαγήν της μάχης, υποχωρούν ατάκτως, γεγονός το οποίο προκαλεί μεγάλη σύγχυσιν και πανικό κάτι το οποίον καθιστά ακόμα δυσχερεστέραν την οποιαδήποτε προσπάθειαν αμύνης.
Ο Δράμαλης και οι εναπομείναντες άνδρες του στρέφονται προς την Γλυκεία (Τίρυνθα) για να στρατοπεδεύσουν.
Το πρώτο φως της ημέρας της 27ης Ιουλίου αποκαλύπτει το φοβερό αποτέλεσμα της ελληνικής επίθεσης.
«Ο βράχος, η λαγκαδιά έγινε ένα από τα κουφάρια», σημειώνει ο Νικηταράς.
Η χαράδρα του Αγίου Σώστη είχε καλυφθεί από πλήθος νεκρών και τραυματιών ανάμεσα σε τραυματισμένα άλογα. Παντού ήταν διασκορπισμένα επίχρυσα και επάργυρα όπλα, σημαίες, τύμπανα και παντός είδους πολύτιμα σκεύη.
Οι τραυματίες άφηναν σπαρακτικούς στεναγμούς από τους πόνους.
Άλλοι ζητούσαν ως έλεος έναν γρήγορο θάνατο και άλλοι ικέτευαν τους επαναστάτες να τους σώσουν.
Ο Κολοκοτρώνης, σίγουρος ότι ο Δράμαλης δεν έχει άλλη διέξοδο, από το να προσπαθήση να κάνη ηρωϊκή έξοδο από την καταραμένη πεδιάδα του Άργους και συγκαλεί πολεμικό συμβούλιο στο Δερβενάκι.
Εκεί αποφασίστηκε η κατάληψις των στενών των Δερβενακίων και του Αγιονορίου.
Οι Πλαπούτας, Δεληγιάννης και Αντώνης Κολοκοτρώνης θα τοποθετούνταν μέσα στο στενό του Δερβενακίου και οι Νικηταράς, Δημ. Υψηλάντης και Παπαφλέσσας στο στενό του Αγιονορίου.
Ο Γιατράκος, επικεφαλής των στρατευμάτων Κεφαλαρίου, Μύλων και Άργους, στο Χαρβάτι (Μυκήνες) μαζί με τους Τσώκρη, Σέκερη και άλλους .
Το σχέδιο προέβλεπε να σπεύσουν όπου θα εμφανιζόταν ο εχθρός.
Ο Κολοκοτρώνης έμεινε στο Αγριλόβουνο.
Η ανασφάλεια την οποίαν αισθανόταν ο Δράμαλης ως και η έλλειψις των εφοδίων, τα οποία είχαν εγκαταληφθή εις το πεδίον της μάχης, καθιστά την μετακίνησίν του στρατεύματός του προς την Κόρινθον επιτακτικήν.
Την νύκτα της 27ης προς 28ην Ιουλίου, ο Δράμαλης πληροφορείται ότι η χαράδρες του Μπερμπατίου και του Αγιονορίου είναι αφρούρητες και αποφασίζει να κινηθή προς Κόρινθο.
Έτσι ξημερώματα της μεθεπομένης 28ης Ιουλίου, ξεκινά με το ασκέρι του από την Γλυκεία με κατεύθυνση την Κόρινθο μέσω της κλεισούρας του Μπερματίου.
Οι Έλληνες οι οποίοι ήταν επιφορτισμένοι με να ειδοποιήσουν τον Κολοκοτρώνη και τον Πλαπούτα, δεν το έπραξαν εγκαίρως.
Έτσι ενώ το σχέδιο ήταν καλό ως προς την σύλληψίν του, δεν εφαρμόστηκε πλήρως.
Το Χαρβάτι (Μυκήνες) έμεινε αφύλακτο, γιατί ο μεν Γιατράκος καθυστέρησε στους Μύλους περιμένοντας την άδεια της Πελοποννησιακής Γερουσίας για να εκτελέσει τη διαταγή του στρατηγού, οι δε στρατιώτες του Τσώκρη απείθησαν ασχολούμενοι με τα τουρκικά λάφυρα της 26ης Ιουλίου.
Ο εχθρός μέσα από το αφύλακτο Χαρβάτι (Μηκύνες) έφθασε στο Μπερμπάτι.
Από εκεί υπάρχουν δύο δρόμοι προς Αγιονόρι: ο ένας κατ’ ευθείαν, όπου φύλαγαν οι Φλεσσαίοι και ο άλλος μέσα από το Στεφάνι, όπου βρισκόταν ο Νικηταράς.
Ο Δράμαλης προτίμησε το δεύτερο.
Ο Νικηταράς προσπάθησε να τον αντιμετωπίσει, αρχικώς μόνος του, καταλαμβάνοντας επίκαιρες θέσεις εις τα γύρω υψώματα.
Ο Νικήτας Φλέσσας ειδοποιημένος διά την πορείαν του Δράμαλη, σπεύδει εις βοήθειαν του Νικηταρά, από την απέναντι πλευράν, οπότε οι Τούρκοι ευρέθησαν ανάμεσα σε διασταυρούμενα πυρά.
Αργότερα διατάχθηκε ο Πλαπούτας να μεταβεί από το Δερβενάκι στην Κλένια, αλλά οι Τούρκοι είχαν πλέον βγει από το Αγιονόρι και είχαν προχωρήση στον Κορινθιακό κάμπο.
Μετά από μια σύντομη μάχη στο πέρασμα του Αγιονορίου, επαναλήφθηκαν οι σκηνές του Αγίου Σώστη.
Οι Τούρκοι, μη υπακούοντας στους αξιωματικούς τους, άρχισαν να τρέχουν για να βγουν το γρηγορότερο από τα στενό κάτω από τα φονικά ελληνικά πυρά.
Εκείνη τη νύκτα οι Τούρκοι έχασαν περισσότερους από 600 άνδρες.
Την μάχη ακολούθησε άτακτη καταδίωξη των Τούρκων η οποία διήρκεσε διήρκεσε έξι ώρες και εις την οποίαν συμμετείχαν χωρικοί, ακόμη και γυναίκες του Αγιονορίου, πετώντας βράχια από το βουνό.
Τα πλούσια λάφυρα, που άφηναν πίσω τους οι Τούρκοι, ήταν ένας ανασταλτικός παράγων διά την καταδίωξιν, στην οποία όμως συνέχισε με λίγους άνδρες του ο Νικηταράς.
Ο Δράμαλης μόλις και μετά βίας διασώθη και βρήκε καταφύγιο στην Κόρινθο.
Ο υπερήφανος στρατηλάτης, που είχε αρκετές συμπάθειες μεταξύ των Ελλήνων οπλαρχηγών για το ήπιον του χαρακτήρος του και τις ικανότητές του, αναλογιζόμενος ίσως τις συνέπειες από την οργή του Σουλτάνου είχε μεταβληθή σε ένα ανθρώπινο ράκος.
Η φήμη του και ο μύθος του «ανίκητου Τούρκου στρατηγού» είχαν πλέον καταρρεύσει.
Οι Τούρκοι, μετά τη μάχη συνδύασαν τα στενά περάσματα με την πανωλεθρία τους στα Δερβενάκια.
Τις επόμενες ημέρες οι άνδρες του Δράμαλη έφθαναν κατά ομάδες στην Κόρινθο εξαντλημένοι από τις κακουχίες και την πείνα, χωρίς άλογα, χωρίς όπλα και κυρίως χωρίς ηθικό.
Η πανωλεθρία στα Δερβενάκια κατέστησε την Πελοπόννησο στα μάτια των Τούρκων μια περιοχή γεμάτη απρόσμενους κινδύνους, γεμάτη με στοιχειωμένες κλεισούρες στις οποίες ενέδρευαν υπερφυσικοί πολεμιστές.
Η τουρκική στρατιά έχασε, καθ’ όλη τη διάρκεια της εκστρατείας στην Πελοπόννησο, περισσότερο από το ένα πέμπτο της αρχικής της δύναμης, σχεδόν όλο το πολεμικό της υλικό και το μεγαλύτερο μέρος των υποζυγίων και των πολεμικών αλόγων.
Οι απώλειες, αν και θεωρούνται βαρύτατες, θα μπορούσαν να αποκατασταθούν με την βοήθεια των πασάδων της Ρούμελης.
Αυτό που δεν μπορούσε να αποκατασταθή ήταν το ηθικό του στρατεύματος.
Η στρατιά η οποία είχε συνηθίση να σπέρνη τον τρόμο στο πέρασμά της, πρακτικώς δεν υπήρχε πλέον εξαιτίας του γεγονότος ότι οι εικόνες φρίκης είχαν τρομοκρατήση τους τούρκους πολεμιστές.
Η Πελοπόννησος είχε γίνη στην φαντασία των τούρκων ένας καταραμένος τόπος.
Τον Οκτώβριον του ιδίου έτους (1822) κατ’ άλλους από την στενοχώριαν του διά τις συνέπειες της πανωλεθρίας του, κατ’ άλλους από τύφο, ο Δράμαλης πέθανε στην Κόρινθο.
Η κατακλείς του μεγάλου αυτού πολεμικού γεγονότος είναι, ότι 2.500 Έλληνες πολεμώντας γενναία εναντίον 14.000 πάνοπλων και εμπειροπόλεμων τούρκων, προκάλεσαν σε αυτούς πανωλεθρία, σκοτώνοντας και τραυματίζοντας περίπου 3.000 από αυτούς, ενώ οι ελληνικές απώλειες ήταν ασήμαντες.
Ταυτοχρόνως το κύρος του Θεοδώρου Κολοκοτρώνη γιγαντώθηκε, αλλά η μεγάλη δόξα της μάχης ανήκει στον ανηψιό του Νικήτα Σταματελόπουλο, τον γνωστό Νικηταρά τον Τουρκοφάγο, προσωνύμιον το οποίον είχε λάβη από την μάχη των Δολιανών τον Μάϊο του ιδίου έτους.
Ο Νικηταράς ήταν γενναίος και δυνατός πολεμιστής όμως η προσβολή που είχε προηγηθή από τον θείο του, τον έκανε να πολεμήσει λυσσαλέα.
Φράσεις όπως «Υπομονή Νικήτα, Τούρκους σφάζεις» και «Σταθείτε ωρέ Περσιάνοι να πολεμήσουμε» αποδίδουν απολύτως το πνεύμα με το οποίον επικρατούσε.
Λέγεται ότι άλλαξε 7 σπαθιά κατά τη διάρκεια της μάχης, ως επίσης ότι χρειάστηκε να αλείψουν το πρησμένο του από την υπερπροσπάθεια χέρι του με λάδι, ώστε να μπορέσουν να αφαιρέσουν το σπαθί που κρατούσε.
Η νίκη εις τα Δερβενάκια, ήταν σαφέστατα αποτέλεσμα της στρατηγικής αντιλήψεως του Κολοκοτρώνη, ο οποίος έπραξε δύο σωστές κινήσεις, αφ’ ενός να ερημώση τον Αργολικό κάμπο και αφ’ ετέρου να προβλέψη σωστά την κίνησιν την οποίαν είχε κατά νουν ο Δράμαλης, δηλαδή να περάση από τα Δερβενάκια και να μην κατευθυνθή προς το οροπέδιον της Τριπολιτσάς.
Την ικανότητά του αυτήν ανεγνώρισαν οι υπόλοιποι και του παραχώρησαν την Αρχιστρατηγία της Επαναστάσεως εις την Πελοπόννησον, κατ’ απαίτησίν των προς την Πελοποννησιακήν Γερουσίαν.
Η μεγάλη αυτή νίκη ωφέλησε πολλαπλώς την Ελληνικήν Επανάστασιν, πρώτον διότι εξουδετέρωσε τον τεράστιον κίνδυνον που άκουγε στο όνομα Δράμαλης και έδωσε ανάσα στην επαναστατημένη Πελοπόννησον, δεύτερον διότι ανέβασε το ηθικό των υπόδουλων Ελλήνων και τρίτον διότι προμήθευσε τους Αγωνιστές με πλήθος πολεμικού υλικού και εφοδίων, το οποίον εγκατέλειψε ο ηττημένος τουρκικός στρατός και το οποίον δεν ήτο διόλου ευκαταφρόνητον.
Η Ελληνική Επανάστασις είχε διαφύγει έναν τεράστιον κίνδυνον. –
ΠΗΓΕΣ:
Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, «Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό», Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1985
Δημητρίου Κ. Βαρδουνιώτου, « Καταστροφή του Δράμαλη », Εκ των τυπογραφείων Εφημερίδος ¨Μορέας¨, Εν Τριπόλει 1913.
Βασ. Σφυρόερας «Εκστρατεία και καταστροφή του Δράμαλη», Ιστορία Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών (1975, τ. ΙΒ’, σ. 249 – 258).
Αμβρόσιος Φραντζής, Επιτομή της Ιστορίας της αναγεννηθείσης Ελλάδος, Αθήναι 1839, τ. Β’.
