Η επιθυμία να ταξιδέψει κανείς στον γνωστό κόσμο και να ανακαλύψει νέες χώρες ήταν κάτι που υπήρχε ήδη στην αρχαιότητα, και για αυτόν τον λόγο έχουμε αναφορές για τολμηρούς θαλασσοπόρους που έπλευσαν σε άγνωστες θάλασσες και βρήκαν μέρη πολύ μακριά από τα λιμάνια αναχώρησής τους.
Ο Εύδοξος από την Κύζικο, είναι ένας από τους πρώτους αληθινούς εξερευνητές του αρχαίου κόσμου – ένας οραματιστής Έλληνας θαλασσοπόρος που τόλμησε να αψηφήσει τον χάρτη όταν οι περισσότεροι πίστευαν ότι τα άκρα του κόσμου ήταν αδιάβατα. Οι προσπάθειές του να φτάσει στην Ινδία δια θαλάσσης και να περιπλανηθεί στην Αφρική ώθησαν τα όρια της αρχαίας γεωγραφίας σε νέα όρια.
Ποιος ήταν, λοιπόν, ο Εύδοξος ο θαλασσοπόρος;
Αρχικά, το μόνο πράγμα που γνωρίζουμε για τον Εύδοξο είναι ότι ήταν αρχαίος Έλληνας εξερευνητής. Πέρα από αυτό, ωστόσο, οι αρχαίες πηγές δεν παρέχουν σχεδόν καμία πληροφορία για την ανατροφή του, το οικογενειακό του υπόβαθρο ή την εκπαίδευσή του. Τα περισσότερα από όσα έχουν καταγραφεί για τον Εύδοξο επικεντρώνονται στα αξιοσημείωτα ταξίδια του και στην υπηρεσία του υπό τον Πτολεμαίο Η΄ στην Αλεξάνδρεια, όπου πρωτοεμφανίστηκε ως θαλασσοπόρος και εξερευνητής.
Η έλλειψη λεπτομερειών σχετικά με τα χρόνια της διαμόρφωσής του είναι χαρακτηριστική για προσωπικότητες αυτής της περιόδου, ειδικά εκείνες των οποίων η φήμη βασίζεται κυρίως στα επιτεύγματά τους παρά στην προσωπική τους ιστορία. Ως αποτέλεσμα, τα πρώτα χρόνια της ζωής του Εύδοξου από την Κύζικο παραμένουν μυστήριο, με τους ιστορικούς να βασίζονται σε μεταγενέστερες αφηγήσεις των εξερευνήσεών του και την επίδραση που είχε στο θαλάσσιο εμπόριο και τη ναυσιπλοΐα.
Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι σχεδόν όλα όσα γνωρίζουμε για το ταξίδι του Εύδοξου στην Αφρική και τα προηγούμενα ταξίδια του στην Ινδία προέρχονται κυρίως από τα γραπτά του πολυμαθή Έλληνα Ποσειδώνιου, τα οποία αργότερα αναφέρθηκαν από τον Έλληνα γεωγράφο Στράβωνα στην εγκυκλοπαίδειά του Γεωγραφικά. Αυτές οι αναφορές δεν ήταν σύγχρονες με τον ίδιο τον Εύδοξο – ο Ποσειδώνιος πιθανότατα έζησε περίπου πενήντα χρόνια μετά τον Εύδοξο, και ο Στράβωνας έγραψε ακόμη αργότερα, στα τέλη του πρώτου αιώνα π.Χ. ή στις αρχές του πρώτου αιώνα μ.Χ.
Επομένως, οι σωζόμενες ιστορίες για τα ταξίδια του Εύδοξου της Κυζίκου γράφτηκαν μετά τον θάνατό του, βασιζόμενες σε μεταγενέστερες αναφορές και προφορικές παραδόσεις και όχι σε άμεσες μαρτυρίες αυτοπτών μαρτύρων. Αυτό το χρονικό κενό είναι ένας λόγος για τον οποίο ορισμένοι σύγχρονοι μελετητές παραμένουν επιφυλακτικοί σχετικά με την ακρίβεια τέτοιων ιστοριών που περιβάλλουν τα ταξίδια του.
Πού ήταν η Κύζικος;
Στην αρχαιότητα, η Κύζικος ήταν μια εξέχουσα ελληνική πόλη που βρισκόταν στη νότια ακτή της Θάλασσας του Μαρμαρά, στην περιοχή της Μυσίας στη Μικρά Ασία. Σήμερα, τα ερείπιά της βρίσκονται κοντά στη σύγχρονη πόλη Μπαλικεσίρ στη βορειοδυτική Τουρκία, στη χερσόνησο Καπιντάγ. Η τοποθεσία, κάποτε ακμάζον κέντρο εμπορίου και πολιτισμού, είναι πλέον ένας αρχαιολογικός χώρος γνωστός για τα εντυπωσιακά αρχαία ερείπια της.
Γύρω στα τέλη της δεκαετίας του 120 ή στις αρχές της δεκαετίας του 110 π.Χ., ο Εύδοξος στάλθηκε από την Ελλάδα στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου ως κήρυκας για τις γιορτές που γίνονταν προς τιμήν της Περσεφόνης, της μυθικής κόρης του Δία. Ήταν ένας ρόλος που συνήθως προοριζόταν για μορφωμένους, γνωστούς και σεβαστούς πολίτες, και ως κήρυκας, ο Εύδοξος τράβηξε την προσοχή του Αιγύπτιου βασιλιά Πτολεμαίου Η΄ του Ευεργέτη.
Το Πρώτο Ταξίδι στην Ινδία
Υπό την αιγίδα του βασιλιά, ξεκίνησε η καριέρα αυτού του διάσημου αρχαίου Έλληνα εξερευνητή και, περίπου το 118 π.Χ., με οδηγό έναν ναυαγό Ινδό ναύτη, ο Εύδοξος από την Κύζικο ξεκίνησε δύο πρωτοποριακά ταξίδια στην Αραβική Θάλασσα προς την Ινδία. Έφτασε με επιτυχία στα ινδικά λιμάνια και επέστρεψε φορτωμένος με πολύτιμο φορτίο, συμπεριλαμβανομένων αρωματικών και πολύτιμων λίθων. Όταν έδειξε στον βασιλιά τα πλούτη από αυτές τις εξωτικές μακρινές χώρες, ο μονάρχης τα πήρε αμέσως για τον εαυτό του.
Το Δεύτερο Ταξίδι στην Ινδία
Απτόητος, ξεκίνησε ξανά – πιθανώς γύρω στο 116 π.Χ. – χωρίς οδηγό, βασιζόμενος αντ’ αυτού στην ναυτική του ικανότητα. Μέχρι τότε, ο Πτολεμαίος Η΄ ο Ευεργέτης είχε πεθάνει, οπότε το ταξίδι οργανώθηκε από τη χήρα του, βασίλισσα Κλεοπάτρα Γ΄. Ο Εύδοξος ο θαλασσοπόρος έφτασε έτσι στην Ινδία για δεύτερη φορά, καθιστώντας τον έναν από τους πρώτους Έλληνες που κατέκτησαν την άμεση θαλάσσια διαδρομή διασχίζοντας την Αραβική Θάλασσα, ένα κατόρθωμα που προηγουμένως θεωρούνταν αδύνατο.
Στο ταξίδι της επιστροφής, ο Εύδοξος ναυάγησε κάπου στη σημερινή Ανατολική Αφρική, πιθανότατα γύρω από τη χερσόνησο της Σομαλίας, γνωστή ως το Κέρας της Αφρικής. Όταν τελικά επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια, ο Πτολεμαίος Θ΄ ήταν στο θρόνο, οπότε αυτό θα έπρεπε να συμβεί κάποια στιγμή πριν από το 107 π.Χ. Και πάλι, όλα όσα έφερε πίσω από την Ινδία τα πήρε ο βασιλιάς.
Η ιστορία λέει ότι ενώ βρισκόταν ακινητοποιημένος κατά μήκος των ακτών της Ανατολικής Αφρικής, ο Εύδοξος συνάντησε ένα ναυάγιο το οποίο, σύμφωνα με τους ιθαγενείς, προερχόταν από τις Γάδες (σημερινό Κάδιθ, μια πόλη-λιμάνι στην Ανδαλουσία στη νοτιοδυτική Ισπανία) και είχε πλεύσει γύρω από τις ακτές της Αφρικής. Αυτή ήταν μια πράξη που αμφισβήτησε άμεσα τους σύγχρονους χάρτες που αντιμετώπιζαν την Αφρική ως μια αδιάβατη στεριά.
Ενθουσιασμένος από την ιδέα να είναι ένας από τους πρώτους που θα περιέπλευσαν την Αφρική, ο ατρόμητος Έλληνας θαλασσοπόρος επέστρεψε στην Κύζικο, πούλησε όλα όσα είχε για να χρηματοδοτήσει την αποστολή και στη συνέχεια ταξίδεψε στις Γάδες και εξόπλισε τρία πλοία.
Η Πρώτη Προσπάθεια
Ξεκινώντας από τις Γάδες, το ταξίδι του Εύδοξου προς την Αφρική ξεκίνησε με επιτυχία και τα πλοία διέσχισαν τις δυτικές ακτές της ηπείρου, περνώντας από το Μαρόκο και τη Δυτική Σαχάρα. Αποβιβάστηκαν στη Μαυριτανία, όπου ο Εύδοξος προσπάθησε να εξασφαλίσει την υποστήριξη του βασιλιά Βόκχου Α΄ για να χρηματοδοτήσει το περαιτέρω ταξίδι του. Όταν ο Βόκχος αρνήθηκε, ο Εύδοξος δεν είχε άλλη επιλογή από το να επιστρέψει στις Γάδες.
Η Δεύτερη – Και Τελευταία – Προσπάθεια
Είναι πιθανό ο Εύδοξος από την Κύζικο να ξεκίνησε τη δεύτερη απόπειρά του να περιπλεύσει την Αφρική κάποια στιγμή μεταξύ 115 π.Χ. και 102 π.Χ. Αφού το αρχικό του ταξίδι ματαιώθηκε και αναγκάστηκε να επιστρέψει στις Γάδες, ο Εύδοξος δεν πτοήθηκε. Οδηγημένος από αποφασιστικότητα – ή ίσως από απελπισία – προετοιμάστηκε για άλλη μια φορά και απέπλευσε κατά μήκος των αχαρτογράφητων δυτικών ακτών της Αφρικής. Ωστόσο, τα ιστορικά αρχεία σιωπούν από εκείνο το σημείο και μετά. Καμία οριστική αναφορά δεν σηματοδοτεί την πρόοδό του, καμία αναφορά δεν προαναγγέλλει την επιστροφή του. Ο Εύδοξος εξαφανίστηκε χωρίς ίχνος, στο απέραντο άγνωστο. Η μοίρα του παραμένει ένα από τα πιο στοιχειωτικά ναυτικά αινίγματα της αρχαιότητας. Μέχρι το 100 π.Χ., ο Ποσειδώνιος – ο τελευταίος αυτόπτης μάρτυρας στις Γάδες – ανέφερε ότι ο Εύδοξος δεν είχε επιστρέψει.
Τι απέγινε ο Εύδοξος ο Κυζίκος;
Οι περισσότεροι μελετητές πιστεύουν ότι αυτός ο θρυλικός αρχαίος Έλληνας εξερευνητής χάθηκε κατά τη διάρκεια αυτού του ταξιδιού, πιθανώς υποκύπτοντας στις τεράστιες προκλήσεις της πλοήγησης στις ανεξερεύνητες νότιες ακτές της Αφρικής. Οι τεράστιες αποστάσεις, τα ύπουλα ρεύματα και η έλλειψη σημείων ανεφοδιασμού θα καθιστούσαν σχεδόν αδύνατη τη διαρκή πρόοδο για τα αρχαία πλοία. Ενώ ορισμένοι αρχαίοι συγγραφείς, όπως ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, εικάζουν ότι μπορεί να είχε πετύχει στην αναζήτησή του, οι σύγχρονοι ιστορικοί το απορρίπτουν αυτό λόγω έλλειψης επιβεβαιωτικών στοιχείων και του γεγονότος ότι η πραγματική κλίμακα της Αφρικής ήταν άγνωστη εκείνη την εποχή.
Η εξαφάνισή του σηματοδότησε το τέλος των τεκμηριωμένων προσπαθειών περίπλου της Αφρικής μέχρι την Εποχή των Εξερευνήσεων τον 16ο αιώνα.
Παρά την αβεβαιότητα που περιβάλλει την μετέπειτα ζωή του, η κληρονομιά του Εύδοξου είναι βαθιά. Άνοιξε το δρόμο για πιο τακτικό θαλάσσιο εμπόριο μεταξύ της Μεσογείου και της Ινδίας, και οι τολμηρές προκλήσεις του στην καθιερωμένη γεωγραφία ενέπνευσαν τις μελλοντικές γενιές αρχαίων και σύγχρονων εξερευνητών.
