Αφορμή για τις αποκαλύψεις είναι το ντοκιμαντέρ «Bergman: A Year in a Life», που κυκλοφόρησε πρόσφατα στη Σουηδία με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννησή του, το οποίο εστιάζει σχεδόν αποκλειστικά στα σεξουαλικά σκάνδαλα.
Ποιον από τους δύο αγαπάς και εκτιμάς; Τον καλλιτέχνη ή τον άνθρωπο; Αυτή είναι η πασίγνωστη ερώτηση του Γούντι Αλεν. Και φυσικά η απάντηση επίσης γνωστή: μα φυσικά αγαπώ και εκτιμώ τον καλλιτέχνη. Γιατί αν μιλήσουμε για τον άνθρωπο, τότε, για παράδειγμα, ο Ινγκμαρ Μπέργκμαν υπήρξε διάσημος ως πρωταθλητής απίστευτης φοροδιαφυγής, απληστίας, αλαζονείας, ασυγκράτητου δεσποτισμού, συνεχόμενων «βασανισμών», ατελείωτων σεξουαλικών παρενοχλήσεων και στρατάρχης ενός στρατού εγκαταλειμμένων παιδιών και κακοποιημένων ψυχολογικά συζύγων, ερωμένων, ηθοποιών και πολλών, μα πολλών κοριτσιών!
Ο φάκελος «Ινγκμαρ Μπέργκμαν», ως… πατέρας του Χάρβεϊ Γουάινστιν, άνοιξε με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννησή του στην Ουψάλα του 1918. Ο φάκελος άνοιξε δειλά αλλά σταθερά. Και αυτός ο φάκελος περιλαμβάνει δύο ντοκουμέντα: το πρώτο από τον Τζέφρι Μακνάμπ, συγγραφέα του βιβλίου «Η ζωή και τα έργα του τελευταίου μεγάλου Ευρωπαίου σκηνοθέτη». Το δεύτερο από το ντοκιμαντέρ «Bergman: A Year in a Life» σε σκηνοθεσία Τζέιν Μάγκνουσον.
Υπάρχει και ένα τρίτο ντοκουμέντο. Που προηγήθηκε. Από μια κοινή τηλεοπτική συνέντευξη του Μπέργκμαν με τον σταθερό συνεργάτη του και ηθοποιό Ερλαντ Γιόζεφσον. Παρεμπιπτόντως, ήταν τόσο μισάνθρωπος και τόσο απόμακρος ώστε αυτόν τον πιστό του φίλο δεν τον έβλεπε στο σπίτι του, απομονωμένος και αυτοέγκλειστος κάπου στο νησί Φάρο. Μόνο τηλεφωνικά τού μιλούσε, πάντα σταθερά, πάντα για μία ώρα και πάντα την ίδια ημέρα!
Σε αυτή τη συνέντευξη, η οποία προηγήθηκε μερικά χρόνια πριν από τον θάνατό του (το 2007, έναν χρόνο προτού πατήσει τα 90), ο ίδιος παραδέχεται ότι υπήρξε «άθλιος πατέρας, σύζυγος και εραστής». Και ότι βασάνιζε ψυχολογικά όλους τους ηθοποιούς, κυρίως τις γυναίκες. Μάλιστα είχε πει ότι προτιμούσε να συνεργάζεται με γυναίκες γιατί τον διασκέδαζαν περισσότερο (fun). Σαν να λέει ότι έσπαγε πλάκα μαζί τους.
Ας πούμε, η Χάριετ Αντερσον. Από τις πρώτες ανακαλύψεις και κατακτήσεις του. Δύο χρόνια μετά τον θάνατό του δεν άντεξε. Και άνοιξε το στόμα της. Λέγοντας, ανάμεσα σε άλλα, «οι πρωταγωνίστριες εξοργίζονταν με την τάση του να τις περιγράφει ως ‘‘οι ηθοποιοί μου’’, σαν να επρόκειτο για τις μαριονέτες του. Από την αρχή της καριέρας του Μπέργκμαν τη δεκαετία του ’40 έως το τέλος, 60 χρόνια μετά, οι γυναίκες στα φιλμ του επιβεβαιώνουν την έντονη έως και κλειστοφοβική σχέση που εκείνος καλλιεργούσε μαζί τους».
Πέντε γάμοι, άλλα τόσα διαζύγια και εκατοντάδες «κερατωμένες»
Ανάμεσα στις εξωφρενικές επιδόσεις του ήταν και ο ατελείωτος αριθμός συζύγων. Αριθμός πέντε, παρακαλώ. Εννοείται οι νόμιμες. Κατά τη διάρκεια του συζυγικού βίου, αν τις άντεχε και αν τις έβλεπε το πολύ δύο ημέρες την εβδομάδα. Και είναι ατελείωτος ο αριθμός των κεράτων που είχαν ξεφυτρώσει στα κεφάλια τους. Επίσης, εξωφρενικό είναι το γεγονός ότι μόλις χώριζε τη μία, νυμφευόταν την επόμενη. «Προφανώς», έλεγε Σουηδός ψυχαναλυτής, «αυτή η εμμονή του με τον γάμο οφείλεται στο τραύμα των παιδικών του χρόνων, τον χωρισμό των γονιών του, το θρησκευτικό, λουθηριανό πάθος του αυστηρού ιερέα πατέρα του και την εγκατάλειψη από την εύθραυστη μητέρα του».
Με άλλα λόγια ο Μπέργκμαν, αυτός ο σπουδαίος δημιουργός, μέσα στους οκτώ καλύτερους όλων των εποχών, σύμφωνα με τις λίστες πολλών αμερικανικών εντύπων, έπασχε από το σύνδρομο της μητέρας. Οι γυναίκες τού ήταν απαραίτητες ως υποκατάστατο της μητέρας του. Γι’ αυτό οι ερωτικές και σεξουαλικές του επιδόσεις εξαντλούνταν κυρίως με τις ερωμένες του. Σε ηλικία μόλις 25 ετών νυμφεύεται τη δευτεροκλασάτη ηθοποιό Ελζε Φίσερ. Μόνο για δύο χρόνια. Και κάνουν μόνο ένα παιδί. Ατελείωτος ο κατάλογος των παιδιών του. Μάλιστα πολλοί του σουηδικού θεάτρου και κινηματογράφου ισχυρίζονται ότι έχει σπείρει κι άλλα, πολλά αδέσποτα παιδιά. Αμέσως μετά την Ελζε παντρεύεται την Ελεν. Με την οποία, φυσικά, διατηρούσε κρυφή σχέση κατά τη διάρκεια του γάμου του με την Ελζε. Φύγε εσύ, έλα εσύ. Και αυτές πήγαιναν. Και μετά σου λένε ότι έφταιγε μόνο εκείνος. Βλακείες. Η αντοχή του με την Ελεν διαρκεί πέντε χρόνια. Πολλά. Πάρα πολλά. Ετσι αποκτάει τέσσερα ακόμα παιδιά. Κάθε χρόνο και από ένα. Ταυτόχρονα, πλην των ηθοποιών που έπεφταν στο κρεβάτι του, συναντάει και ερωτεύεται την Γκουν Γκρουτ.
Διεστραμμένες σχέσεις και 9 περιφρονημένα παιδιά
«Η Γκουν», έλεγε η Ινγκριντ Τούλιν, επίσης ερωμένη του και φυσικά πρωταγωνίστρια των πρώτων ταινιών του, μεταξύ των οποίων «Η σιωπή», «ήταν ανεκτική και συμβιβαστική». Ετσι εξηγείται το γεγονός ότι άντεξε μαζί της εννιά ολόκληρα χρόνια. Με ένα παιδί. Παροιμιώδης στα κινηματογραφικά παρασκήνια η γονιμότητα του Ινγκμαρ Μπέργκμαν.
Αμέσως μετά το διαζύγιό του παντρεύεται την τέταρτη σύζυγό του. Μια επίσης δευτεροκλασάτη ηθοποιό που είχε ασχοληθεί και με μουσικές επενδύσεις, με το όνομα Κάμπι Λαρετέι. Εκ της Εσθονίας. Με χυμώδη ζυγωματικά και διεστραμμένο βλέμμα. Οπως ήταν αναμενόμενο, από την Κάμπι αποκτά ένα ακόμα παιδί.
Το ακόμα πιο εξωφρενικό ήταν ότι μαζί με τις συζύγους άφηνε και τα παιδιά του. Μάλιστα στην αρχή ούτε καν φρόντιζε για μια στοιχειώδη διατροφή. Πάντα αφοσιωμένος στον εαυτό του. Αποκλειστικά στον εαυτό του. Δηλαδή στη δημιουργία, στην καθιέρωση και τη δόξα. Ωστε, τελικά, να εγκατασταθεί στον θρόνο της μονοκρατορίας του.
Πέμπτη και τελευταία σύζυγος, από την οποία απέκτησε ένα ακόμη παιδί, η Ινγκριντ φον Ρόζεν. Μια υπάλληλος των διοικητικών υπηρεσιών στην κινηματογραφική βιομηχανία της Σουηδίας.
Αυτός ο απίστευτος πολυγαμικός τύπος αλίευε διαρκώς από το περιβάλλον του θεάτρου, του σινεμά και της τηλεόρασης. Και όσο ανέβαινε, τόσο εκείνες έπεφταν και παραδίδονταν. Με τα χέρια (αλλά και τα πόδια) ψηλά. Καμία, μα καμία δεν τόλμησε να αρθρώσει «όχι, δεν σε θέλω».
Ο στρατός των παιδιών κατέληξε στον αριθμό εννιά. Τα επίσημα, δηλωμένα με ληξιαρχική πράξη, παιδιά. Ενα εξ αυτών προέκυψε από τη σεξουαλική σχέση του με τη Λιβ Ούλμαν. Τα περισσότερα, αν και εγκαταλειμμένα και περιφρονημένα από τον πατέρα τους, ήταν εξαρτημένα, κολλημένα με το όνομά του και τις διεθνείς επιδόσεις του.
Ως εκ τούτου κατέληξαν ηθοποιοί χωρίς ιδιαίτερες περγαμηνές. Και ένα εξ αυτών, ο Ντάνιελ, κατάφερε να διαγράψει μικρή αλλά κάπως εντυπωσιακή τροχιά σκηνοθετώντας ταινία αυτοβιογραφική. Πάλι ο Μπέργκμαν ως πηγή έμπνευσης αλλά και ως ανεξάντλητη πηγή μίσους. Ατελείωτου μίσους. Η πατροκτονία και από τα εννιά παιδιά του είχε συντελεστεί στην ψυχή τους, στον εύθραυστο χαρακτήρα τους, ενώ η μόνιμη επιθυμία τους ήταν να αποκοπούν από αυτόν τον «άθλιο πατέρα».
«Μπορώ να έχω όποια γουστάρω…»
Η Τζέιν Μάγκνουσον του ντοκιμαντέρ «Bergman: A Year in a Life» καταλήγει σε ένα ανατριχιαστικό συμπέρασμα. Αδιανόητο για την εποχή ενός Χάρβεϊ Γουάινστιν: «Είχε απίστευτα πολλές γυναίκες και πολλές από αυτές εξαρτιόνταν από αυτόν. Ηταν οι ηθοποιοί του. Στη Σουηδία ποτέ δεν είδαμε αυτό το ζήτημα σοβαρά. Νομίζω ότι ήρθε η ώρα να το κάνει κάποιος»!
Το 1957 ήταν «μια ξέφρενη χρονιά για τον Μπέργκμαν». Τρεις οι λόγοι αυτού του προσωπικού γλεντιού. Το πρώτο λέγεται «Εβδομη σφραγίδα». Η πρώτη μεγάλη ταινία που τον εκτοξεύει στα πέρατα της υφηλίου. Ο δεύτερος λέγεται «Αγριες φράουλες». Η ταινία αυτή τον τοποθετεί μέσα στους σπουδαιότερους όλων των εποχών. Και ο τρίτος λόγος λέγεται «απόλυτη καταξίωση». Αρα, «μπορώ να κάνω ό,τι θέλω και να έχω όποια γουστάρω».
Ηταν η χρονιά που γνωρίζει την Κέμπι Λαρετέι και την Ινγκριντ φον Ρόζεν. Αντιστοίχως, η τέταρτη και η πέμπτη γυναίκα του. Ταυτόχρονα με την Κέμπι και την Ινγκριντ, έπεφτε στο κρεβάτι παρέα με την Μπίμπι Αντερσον. Την πρωταγωνίστρια των δύο ταινιών του. Οχι παίζουμε… Και μετά σου λένε μερικοί-μερικοί ότι οι γυναίκες σταρ δεν «κοιμούνται με τους σκηνοθέτες και τους παραγωγούς των ταινιών τους. Βλακείες. Ο κόσμος το ’χει τούμπανο και εκείνες κρυφό καμάρι!».
Ταυτόχρονα, έβλεπε και μισοέβλεπε την Γκουν Γκρουτ, την τρίτη σύζυγό του. Ο γάμος με την οποία είχε ουσιαστικά τελειώσει. Αν και τη χώρισε πολύ αργότερα. Φυσικά σπανίως έβλεπε τα έξι παιδιά που είχε αποκτήσει με τις πρώτες συζύγους του. Ο τύπος όλα τα μπέρδευε. Ολα και όλες. Και είχε τους λόγους του.
Ερωτικός οίστρος και περιφρόνηση που αποτυπώθηκε στα σενάρια
Ο πιο βασικός λόγος ήταν η έμπνευσή του. Αυτές οι ταραγμένες, πολυπληθείς, ερωτικές σχέσεις λειτούργησαν μέσα του ως ανεξάντλητη πηγή έμπνευσης. Μοναδικός οίστρος. Κάθε σκηνή εμπόλεμης συνθήκης με όλες αυτές. Συζύγους και ερωμένες. Κάθε ερωτική σχέση. Κάθε συγκίνηση, πλήξη, ρουτίνα, απέχθεια, περιφρόνηση, εγκατάλειψη, προδοσία, απιστία έχουν αποτυπωθεί στα περισσότερα έργα του. Ας πούμε, η «Περσόνα», που χιλιάδες διανοούμενοι και στρατιές σημειολόγων προσπάθησαν και προσπαθούν να αναλύσουν, είναι στην πραγματικότητα η φαντασίωσή του να κοιμηθεί ταυτόχρονα, στο ίδιο κρεβάτι, με δύο από τις πρωταγωνίστριές του. Οσο είναι και η επιθυμία του να ανακαλύψει στην ίδια γυναίκα δύο, τρία, τέσσερα διαφορετικά πρόσωπα. Ωστε εκείνος να μην πλήττει και κάθε φορά μια άλλη, στο πρόσωπο της ίδιας, να ανακαλύπτει! Και εκείνος πώς ήταν μαζί τους; Αφού καμία δεν είχε τολμήσει να τον κατηγορήσει δημοσίως. Για ανάρμοστη συμπεριφορά. Τότε; Μπας και ήταν αθώος; «Κάθε άλλο», λέει η Μάγκνουσον. «Δεν μιλούν δημοσίως επειδή στη Σουηδία πολλοί άνθρωποι έχουν χάσει τη δουλειά τους για πολύ λιγότερα και μικρότερα αδικήματα απ’ όσα εκείνος είχε διαπράξει».
Απαιτούσε από τις πρωταγωνίστριές του αλλά και από αυτές των δεύτερων και τρίτων ρόλων ολοκληρωτική αφοσίωση. Ψυχή τε και σώματι. Απαιτούσε δηλαδή να τα δίνουν όλα στα γυρίσματα. Και εκείνες, παρά τις τόσο απίστευτες δόσεις νευρώσεων και εξωφρενικών απαιτήσεων, τον λάτρευαν σαν θεό τους. Ακόμα και αυτές που δεν υπήρξαν ερωμένες του. Αν και θα το ήθελαν. Ομως ο θεός έλεγε «όχι», είτε δεν του έλεγαν κάτι, είτε δεν προλάβαινε. Αυτή η λατρεία στον «θεό» Μπέργκμαν επιβεβαιώνει τη φτηνή λαϊκή ρήση που λέει «η γυναίκα είναι σαν το γραμματόσημο. Οσο τη φτύνεις τόσο περισσότερο κολλάει πάνω σου».
Ατελείωτος ο κατάλογος των θηλυκών σε αυτό το άτυπο χαρέμι του. Οπως Χάριετ Αντερσον, Μπίμπι Αντερσον, Λιβ Ούλμαν, Λίνα Ολιν, Γκουνέλ Λίντμπλομ, Ινγκριντ Τούλιν και, και, και… «Το ανθρώπινο πρόσωπο είναι ένα από τα πιο κινηματογραφικά πράγματα που υπάρχουν», είχε δηλώσει κάποτε. Πάντως, για να λέμε και του στραβού το δίκιο, χάριν Μπέργκμαν και σπουδαίων ταινιών όλες αυτές έγιναν διάσημες και έκαναν καριέρα. Ολα, μα όλα έχουν το κόστος τους. Οι ερωτικές του περιπέτειες στη ζωή διαμόρφωναν και πολλές φορές καθόριζαν και τα σενάρια των ταινιών του. Οπως λέει και η Χάριετ Αντερσον, οι ρόλοι στις ταινίες του αντανακλούσαν τις μεταβολές στη σχέση τους.
Λύσσα εναντίον των εγκύων!
Ομως το παιχνίδι, αν και δημιουργικό, ήταν ταυτόχρονα και βασανιστικό. Γιατί εκείνος γινόταν έξαλλος όταν κάποια από τις ηθοποιούς τον απογοήτευε.
Για παράδειγμα, όταν η Λίνα Ολιν έμεινε έγκυος, εκείνος έγινε ιδιαίτερα εχθρικός. Ο Μπέργκμαν την περιγράφει μεν ως «αξιαγάπητη και σεμνή», αλλά αυτό που εκείνη θυμάται ήταν «η λύσσα του για την εγκυμοσύνη και ότι δεν τη συγχωρούσε. Ηταν πολύ κακός»!
Είσαι έγκυος; Εξω από δω. Πρώτα απ’ όλα πρέπει να προσκυνήσεις τον «θεό». Εγκυμοσύνη και Μπέργκμαν, δύο πράγματα εχθρικά. Δεν αποκλείεται στο μέλλον να αποκαλυφθεί ότι κάποια από αυτές αναγκάστηκε να κάνει έκτρωση μετά από απαίτηση του «θεού».
Η Μπίμπι Αντερσον θυμάται ακόμη ότι του άρεσε να «έχεις τις δικές σου ιδέες». Αλλα αν είσαι αμετακίνητος στις αποφάσεις σου, κόντρα στη γνώμη του, ε, τότε την είχες βάψει. Θα σ’ έπαιρνε και θα σε σήκωνε. «Μαζί του ήταν σαν να περπατάς σε τεντωμένο σχοινί. Και το πιθανότερο ήταν να κατέληγες σε τρομερούς καβγάδες». Μέσα σε αυτό το ανεξάντλητο ντελίριο αλλεπάλληλων σχέσεων, ερωτικών συναντήσεων, πέντε γάμων, ισάριθμων διαζυγίων, ταραγμένων επαγγελματικών επαφών και μιας ανελέητης ζωντανής, ποικιλόμορφης, καθημερινής ψυχανάλυσης, υπήρξε και ο παράγοντας «διατροφή συζύγων και παιδιών». Τι να γίνει; Τα ’θελε, παιδάκι μου, ο κώλος σου, όπως έλεγε η νόνα μου. Ο «θεός», λοιπόν, έπρεπε, με τον νόμο, να συντηρεί μηνιαίως έναν στρατό γυναικών και παιδιών.
Οπως θυμάται η (τότε) βοηθός του Κατίνα Φάραγκο, ολίγον κρεβατωμένη και αυτή, «συνήθιζα να πηγαίνω μία φορά τον μήνα στο ταχυδρομείο και να στέλνω λεφτά στις συζύγους. Ηταν πολλά λεφτά για εκείνη την εποχή». Με όλα αυτά τα ερωτικά, τα εσώψυχα και τα καλλιτεχνικά ο «θεός» άφησε εποχή με τις επιδόσεις του στο σπορ της φοροδιαφυγής. Δεν λέει κανείς. Στη Σουηδία επικρατεί η φορο-λογική μισά-μισά. Μισά σε αυτόν που τα βγάζει και τα άλλα μισά στο κράτος. Ισως και περισσότερα. Φυσικά Ελλάδα και Σουηδία πράγματα εντελώς διαφορετικά. Εν Ελλάδι πληρώνεις τα κέρατά σου και ως επιστροφή λαμβάνεις μια μούντζα τρελή. Στη Σουηδία τα λεφτά σου πιάνουν τόπο και ως ανταπόδοση έχεις πολλά.
Ομως ο Μπέργκμαν επειδή θεωρούσε τον εαυτό του κάτι περισσότερο από θεό. Και επειδή όλοι στον κόσμο είχαν τρελαθεί με τις ταινίες. Οπως, ας πούμε, ο Γούντι Αλεν, ο Φράνσις Κόπολα, ο Μάρτιν Σκορσέζε, σχεδόν άπαντες, γι’ αυτό εκείνος απαίτησε από το κράτος να αφαιρέσει το όνομά του από τις υπέρογκες φορολογικές λίστες. Να πληρώνει το κατιτίς; Πριτς!
Ετσι εκείνος το 1976 εγκαταλείπει τη Σουηδία και στρατοπεδεύει στη Δυτική Γερμανία. Οπου τον υποδέχτηκαν με τιμές καίσαρα και τον απάλλαξαν από το βάρος μιας φορτωμένης φορολογίας. Εκ της συνευρέσεως Ινγκμαρ Μπέργκμαν – Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας Γερμανίας προέκυψε η ταινία «Το αβγό του φιδιού». Και κάτι ακόμα. Οσον αφορά τις εκτιμήσεις του για τους συναδέλφους του. Φυσικά, ουδείς άξιζε όσο εκείνος. Και φυσικά, όλοι σχεδόν ήταν για τα σκουπίδια. Πράγμα που δημοσίως δεν τολμούσε, τόσο αφοριστικά, να διατυπώσει. Από καιρού εις καιρόν έλεγε και μια καλή κουβέντα για τον Αντονιόνι (φέρ’ ειπείν), τον Φελίνι, τον Κουροσάβα, τον Σπίλμπεργκ και όλους αυτούς.
Ομως για τον «Πολίτη Κέιν» του Ορσον Γουέλς είχε πει: «Είναι τόσο ανυπόφορα βαρετό, τόσο νεκρό». Και για τον Ζαν Λικ Γκοντάρ: «Είναι ψευτοδιανοούμενος σκηνοθέτης ανύπαρκτων ταινιών». Με απλά λόγια, σύμφωνα με μια θεωρία, όσο μεγάλος, σπουδαίος και τρομερός ως καλλιτέχνης δημιουργός είναι κάποιος τόσο στην προσωπική του ζωή είναι εγωπαθής, αλαζόνας, μισάνθρωπος και δυνάστης. Υπάρχουν βέβαια εξαιρέσεις. Ομως ο Ινγκμαρ Μπέργκμαν είναι ο απόλυτος κανόνας!
